ابزارهاي گردآوري اطلاعات : پرسشنامه و مصاحبه

پرسشنامه يكي از ابزارهاي رايج تحقيق و روشي مستقيم براي كسب داده هاي تحقيق است. پرسشنامه مجموعه اي از سوال ها (گويه ها) است كه پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ لازم را ارائه مي‌دهد. اين پاسخ، داده مورد نياز پژوهشگر را تشكيل مي‌دهد.

سوال هاي پرسشنامه را نوعي محرك-پاسخ مي‌توان محسوب كرد. از طريق سوال هاي پرسشنامه مي‌توان دانش، علايق، نگرش و عقايد فرد را مورد ارزيابي قرار داد، به تجربيات قبلي وي پي برده و به آنچه در حال حاضر انجام مي‌دهد آگاهي يافت. بايد توجه داشت كه در برخي فرهنگ ها با توجه به شرايط اجتماعي، پرسشنامه نمي تواند داده ها را با دقت لازم، همانند، يك مصاحبه عميق، بدست دهد. بنابراين براي بالابردن دقت داده هاي گردآوري شده، توصيه مي‌شود كه تكميل پرسشنامه همراه با ساير ابزارهاي گردآوري داده ها باشد. در غير اينصورت بايد داده هاي حاصله را با قيد احتياط به كار برد.

1-1- اصول كلي تنظيم پرسشنامه

- سوال هاي پرسشنامه بايد بر اساس هدف ها يا سوال هاي تحقيق تنظيم گردد؛

- پرسشنامه بايد پاسخ دهنده را جذب نموده و سوال هاي آن براي او جالب باشد؛

- پرسشنامه بايد تا حد امكان كوتاه باشد و داده هاي مورد نياز پژوهشگر را فراهم آورد؛

- دستورالعمل تكميل پرسشنامه بايد كوتاه بوده و حاوي كليه اطلاعات مورد نياز پاسخ دهنده، براي كامل كردن پرسشنامه باشد. پرسشنامه بايد همراه دستورالعمل تكميل آن بوده و چگونگي پاسخ دادن به سوال ها را براي پاسخ دهنده تشريح كند.

1-2- اجزاء اصلي پرسشنامه

پرسشنامه بايد شامل اجزاء زير باشد:

الف: نامه همراه يا مقدمه اي براي آماده كردن پاسخ دهنده جهت تكميل پرسشنامه .

ب: دستورالعمل

ج: سوال ها (گويه ها)

در اين جا هر يك از اجزاء يادشده بيان مي‌شود.

الف: نامه همراه: در اين قسمت هدف از گردآوري داده ها به وسيله پرسشنامه و ضرورت همكاري پاسخ دهنده در عرضه داده هاي مورد نياز بيان مي‌شود. به منظور بيان هدف هاي يادشده مي‌توان شيوه زير را به كار گرفت. ابتدا هدف كلي پژوهش بيان شده و پاسخ دهنده با گزاره هاي خاص تحقيق آشنا مي‌شود. پس از آن به نقش پرسشنامه در فراهم آوردن داده هاي مورد نياز پژوهشگر اشاره مي‌شود. پژوهشگر بايد سعي كند تا پاسخ دهنده نسبت به همكاري در تكميل پرسشنامه برانگيخته شود. براي اين منظور بايد بر با ارزش بودن داده هاي حاصل از پرسشنامه تاكيد شود و پاسخ دهنده نسبت به ضرورت و اهميت تحقيق آگاه گردد تا با دقت بيشتري پاسخ سوال ها را عرضه كند. علاوه بر آن در اين قسمت محقق بايد به اين نكته اشاره كند كه داده هاي حاصل از پرسشنامه محرمانه بوده و بجز استفاده آماري، به منظور ديگري مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.

ب: دستورالعمل:  در اين قسمت محقق سعي مي‌كند پاسخ دهنده را با چگونگي پاسخ دادن به سوال هاي پرسشنامه آشنا كند. در دستورالعمل تكميل پرسشنامه رعايت نكات زير ضروري است.

1- هر نوع سوال پرسشنامه و چگونگي پاسخ دادن به آن تشريح شود.

2- تاكيد بر رعايت دقت نسبت به پاسخ دادن به سوال ها.

3- بايد بر اين نكته تاكيد شود كه پرسشنامه تا تاريخ معين تكميل شده و به آدرس مربوط يا به پرسشگر تحويل داده شود. بايد به خاطر داشت كه دستورالعمل تكميل پرسشنامه بايد كوتاه و به آساني قابل فهم باشد. دستورالعمل هاي پيچيده باعث سردرگمي پاسخ دهنده شده و بر ماهيت پاسخ ها اثر مي گذارد.

ج: انواع سوال هاي پرسشنامه :  اولين قدم در تعيين نوع سوال هاي پرسشنامه مشخص كردن متغيرهاي پژوهش است. پس از آن محقق مي‌تواند در مورد نوع سوال هايي كه مي‌تواند متغيرها را اندازه گيري كند تصميم بگيرد.

به طور كلي سوال هاي پرسشنامه به دو صورت ارائه مي‌شود:

1- سوال هاي بسته- پاسخ

2- سوال هاي باز- پاسخ

سوال هاي بسته- پاسخ: سوال هاي  بسته- پاسخ مجموعه اي از گزينه ها را ارائه مي‌دهد تا پاسخ دهنده از ميان آن ها يكي را انتخاب كند. پاسخ دهنده اين نوع سوال ها را به سرعت درك كرده و به سهولت به آن پاسخ مي‌دهد. علاوه بر آن در استخراج داده ها، مي‌توان به سهولت آن ها را مقوله بندي و تجريه تحليل كرد.

پرسشنامه هاي بسته—پاسخ به حالت هاي متفاوتي ارائه مي‌شود. اين حالت ها به قرار زير است:

حالت چند جوابي: در اين نوع سوال، پاسخ دهنده يكي از گزينه هاي ارائه شده را انتخاب كرده و علامت گذاري مي‌كند. مثال:

شغلي را كه من ترجيح مي دهم

1- شغلي است كه در آن به توانايي پيشرفت خود اطمينان دارم.

2- شغلي است كه هميشه مجبور به محدود كردن توانايي هايم هستم.

3- شغلي است كه درآمد بسيار داشته باشد.

حالت چند درجه اي:  در اين نوع سوال پاسخ دهنده موضع خود را در مورد موضوعي بر روي يك طيف با انتخابي كه به بهترين وجه نمايانگر باورها، عقايد يا نگرش او درباره آن گويه باشد، مشخص مي‌كند. در مثال هاي زير نمونه هايي از اين حالت داده شده است.

نقش علوم در زندگي انسان انكار ناپذير است.

كاملا موافق           موافق                   بي طرف                مخالف                  كاملا مخالف

 

انضباط در زندگي فردي

حياتي است    خيلي مهم است        مهم است        نسبتا مهم است        اهميتي ندارد

 

تا چه اندازه معلم شما سازمان يافته است؟

هميشه          اغلب اوقات         بعضي اوقات             به ندرت            هرگز

 

حالت تعيين اولويت نسبت به موارد ارائه شده: در اين حالت يك سري گويه ارائه شده و از پاسخ دهنده خواسته مي‌شود تا ترتيب اهميت آن ها را مشخص كند. براي مثال به منظور پي بردن به نظرات معلمان مدارس ابتدايي درباهر مشكلات مدرسه مي‌توان سوال زير را همراه با گزينه هاي مربوط به آن به شرح ذيل مطرح كرد:

سوال: به نظر شما مهمترين سه مشكل اين مدرسه به ترتيب اولويت چه مي باشد؟ لطفا براي پاسخ دادن به اين سوال با قرار دادن 1 ، 2 ، 3 ، 4  در مقابل هر يك از گزينه ها نظر خود را مشخص كنيد:

فضاي آموزشي

مديريت مدرسه

ناهماهنگي توانايي دانش آموزان

عدم آمادگي معلمان براي اجراي برنامه درسي

 

سوال هاي باز- پاسخ: سوال هايي هستند كه در آن ها پاسخ دهنده مي‌تواند پاسخ را به اختيار خود بيان كند. اين پاسخ ها مي‌تواند از چند كلمه تا چند جمله باشد. از اين نوع سوال ها براي بررسي و مطالعه عقايد در يك زمينه خاص استفاده مي‌شود. بايد يادآوري كرد كه تجزيه و تحليل داده هاي حاصل از اين نوع سوال ها مشكل بوده و نيازمند يك سيستم كدگذاري ويژه مي‌باشد.

مثال: احساساتي را كه در حال حاضر نسبت به مادر خود داريد شرح دهيد.

 

نكات ضروري در تدوين سوال ها: پس از انتخاب نوع سوال هاي پرسشنامه ، محقق بايد به تدوين سوال هاي پرسشنامه بپردازد. در تدوين سوال ها توجه به نكات زير ضروري است:

1- از سوال هاي نامفهوم و مبهم پرهيز شود.

2- از سوال هايي كه پاسخ دهنده را به پاسخ خاصي هدايت مي‌كند بايد اجتناب كرد.

3- از سوال هاي پيچيده پرهيز شود.

4- از سوال هاي دو وجهي كه شامل دو سوال در يك پرسش است اجتناب شود.

5- تا جايي كه امكان دارد از ارائه سوال هاي منفي خود داري شود.

6- از بيان سوال هاي مستقيم كه موجب تحريك حساسيت آزمودني شده و يا در وي ايجاد مقاومت مي‌كند پرهيز شود.

7- از تنظيم سوال هايي كه آزمودني پاسخ آن ها را در دسترس ندارد خود داري شود.

1-3- ترتيب ارائه سوال ها

در ارائه سوال ها بايد به اين دو اصل مهم توجه كرد:

1- سوال هاي اوليه بايد به حدي جالب باشد كه پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغيب كند؛

2- سوال ها از ساده ترين به پيچيده ترين عرضه شود؛

سوال هايي كه ممكن است آزمودني در پاسخ دادن به آن ها اكراه داشته باشد در آخر پرسشنامه قرار داده شود.

1-4- اجراي مقدماتي پرسشنامه

پس از تدوين و تنظيم پرسشنامه لازم است يك بررسي مقدماتي بر روي آن انجام گيرد. هدف اين بررسي برطرف نمودن اشكالات احتمالي مي‌باشد و قطعا از مشكلاتي آتي نيز جلوگيري خواهد نمود. هر گونه اصلاح سوال هاي پرسشنامه به نتيجه حاصله از اين بررسي مقدماتي بستگي خواهد داشت. بررسي مقدماتي را بايد در ميان افرادي كه جامعه آماري تحقيق را تشكيل مي‌دهند انجام داد. بهتر است در پايان پرسشنامه از پاسخ دهنده خواسته شود تا نظر خود را درباره روشن بودن و يا ابهام برخي از سوال ها عرضه دارند. اگر كليه پاسخ دهندگان به سوال مخصوصي پاسخ نداده باشند، در آن سوال بايد تجديد نظر كرد. اگر پاسخ دهنده ما از پاسخ دادن به برخي سوال ها امتناع ورزند بايد اين گونه سوال ها مورد بازبيني قرار گيرد.

حال به راهنماي تدوين پرسشنامه توجه نماييد:

نكات عمده در تدوين پرسشنامه

 

2- مصاحبه

مصاحبه يكي از ابزارهاي جمع آوري داده ها محسوب مي‌شود. اين ابزار گردآوري داده ها، امكان برقراري تماس مستقيم با مصاحبه شونده را فراهم مي آورد و با كمك آن مي‌توان به ارزيابي عميق تر ادراك ها، نگرش ها، علايق و آرزوهاي آزمودني ها پرداخت. از سوي ديگر مصاحبه ابزاري است كه امكان بررسي موضوع هاي پيچيده پي گيري پاسخ ها يا پيدا كردن علل آن و اطمينان يافتن از درك سوال از سوي آزمودني را فراهم مي سازد. اعتقاد بر اين است كه در جريان مصاحبه بسياري از حالت ها و عكس العمل هاي آزمودني فاش شده و مي‌توان به مقاومت مصاحبه شونده در برابر برخي سوال ها پي برد. براي آنكه مصاحبه داراي كارآيي بوده و در رسيدن به هدف هاي تحقيق به محقق ياري نمايد، توجه به نكات زير ضروري است:

- ايجاد جو دوستانه:   اولين هدف مصاحبه گر بايد آن باشد كه پاسخ دهنده را در شرايط مطلوبي قرار دهد. با ايجاد جوي كه توام با اعتماد و اطمينان است، پاسخ هاي آزمودني به واقعيت نزديكتر خواهد بود.

- توجه و علاقه مصاحبه گر:   مصاحبه گر بايد به پاسخ هاي مصاحبه شونده دقت داشته و آن ها را با علاقه مندي پيگيري نمايد. ثبت پاسخ ها بدون داشتن توجه، منجر به آن مي‌گردد كه پاسخ دهنده نيز به سوالات با دقت و علاقه مندي پاسخ ندهد.

- نظم در ارائه سوال ها:    پژوهشگر بهتر است مصاحبه را با سوال هاي بنيادي و اساسي شروع كرده و سپس به تدريج سوال هاي ويژه و حساس را مطرح كند. مطرح نمودن سوال هاي حساس زماني آغاز مي‌شود كه ميان مصاحبه گر و مصاحبه شونده اعتماد برقرار شود. بنابراين آزمودني مقاومت كمتري نسبت به سوال ها خواهد داشت.

- نشان ندادن عكس العمل به پاسخ هاي آزمودني:   مصاحبه گر نبايد نسبت به پاسخ هاي مصاحبه شونده حالت تعجب، تشويق، سرزنش و يا عكس العمل هاي بازدارنده ديگري از خود نشان دهد. زيرا عكس العمل نامناسب مصاحبه گر مي‌تواند بر پاسخ ها اثر گذاشته، پاسخ خاصي را به آزمودني القا كند و علاوه بر آن آزمودني را مورد قضاوت قرار دهد.

- مطرح كردن سوال ها به شيوه مشابه در طول مصاحبه:   براي مطرح كردن سوال ها بايد از واژگان مشابه و جمله بندي يكسان براي تمام آزمودني ها استفاده كرد. زيرا در غير اينصورت ممكن است تفاوت هايي در پاسخ آزمودني ايجاد شود.

---