همه چيز در مورد طراحي و اجراي مشاهده

مشاهده یکی از روش­های مؤثر و کارآمد در تحقیقات موردی است. اطلاعاتی را که محقق از طریق روش مشاهده می­تواند کسب کند، کمتر می­توان از طریق روش­های دیگر به دست آورد؛ زیرا مشاهده به محقق اجازه می­دهد که مستقیماً پدیدۀ مورد مطالعه را ببیند و واقعیت را به صورت مستقیم یا بی­واسطه درک کند.

مشاهده نه تنها خود به طور مستقل می­تواند یک منبع قوی و شیوه­ای مناسب برای گردآوری اطلاعات به ویژه در تحقیقات آزمایشگاهی باشد، بلکه به عنوان یک روش تکمیلی در کنار سایر روش­های گردآوری اطلاعات نیز مورد استفاده قرار می­گیرد.

در برخی از تحقیقات محقق ناگزیر است برای بررسی نتایج تحقیقاتی که مبتنی بر سایر روش­های گردآوری اطلاعات باشد نیز از روش مشاهده استفاده کند؛ به عبارت دیگر، برای اطمینان از صحت نتایج تحقیق یا داده­های گردآوری شده از طریق سایر روش­ها، محقق باید به میدان آمده پدیدۀ مورد مطالعه را از نزدیک مشاهده نماید تا برای داده­های گردآوری شده، تأییدیه بگیرد.

انواع روش­های مشاهده

1- طرح­های مشاهدۀ کنترل نشده. در این روش محقق ناظر بر وقایع و رخدادهاست و آنهایی را که به هدف تحقیق نزدیک است، ثبت و ضبط می­نماید. اجرای این روش به دو صورت ساخت­نیافته و
ساخت­یافته انجام می­گیرد.

2- طرح مشاهدۀ کنترل شده. امر مشاهده در تمامی مراحل، از قبیل شروع، زمان انجام کار، مشاهده­شونده و محیط مشاهده، کنترل و از قبل برنامه­ریزی شده است.

3- طرح مشاهدۀ مشارکتی. در این روش محقق یا مشاهده­گر خود در محیط مشاهده جذب می­شود؛ یعنی به عنوان عضوی از اعضای آن درمی­آید. چنین مشاهده­ای را می­توان مشاهده از درون جامعه نام نهاد.

4- طرح مشاهدۀ غیرمشارکتی. این روش چندان عمیق و اساسی نیست؛ زیرا محقق، زیرا محقق جامعه مورد مطالعه را از بیرونو از کنار مطالعه می­کند و اطلاعات او سطحی است و نمی­تواند از این طریق به اعماق جامعه راه یابد.

5- طرح مشاهدۀ فردی. مشاهده­ای است که به وسیله یک نفر، خواه محقق باشد یا فرد مشاهده­گر دیگری، انجام می­شود. اطلاعات کسب شده بر پایۀ ادراکات یک نفر استوار است که احتمال دارد دچار خطا و اشتباه نیز بشود.

6- طرح مشاهدۀ گروهی. مشاهده­ای است که به کمک بیش از یک نفر انجام می­پذیرد؛ یعنی اینکه پدیدۀ مورد مطالعه به طور همزمان در معرض دید مستقیم بیش از یک نفر قرار دارد و پس از پایان مشاهده با
هم­فکری یکدیگر نتیجۀ مشترک را در کارت، ثبت نمایند.

7- طرح مشاهدۀ علنی. در این روش محقق یا ناظر به صورت رسمی و آشکار در محیط مشاهده مستقر می­شود و پدیده یا موضوع مورد مطالعه را زیر نظر می­گیرد. البته ممکن است مشاهده­شوندگان وضعیت خود را تغییر داده و حالت غیرعادی و غیرطبیعی به خود بگیرند، که در این صورت محقق نمی­تواند واقعیت­ها را کشف کند.

8- طرح مشاهدۀ غیرعلنی. در این روش محقق یا مشاهده­گر به صورت علنی در محیط ظاهر نمی­شود، بلکه به صورت غیررسمی در محیط حضور پیدا می­کند و محیط را زیر نظر می­گیرد.

محاسن روش مشاهده

1. با توجه به حضور محقق یا مشاهده­گر در محیط و برقراری ارتباط مستقیم شنوایی و بینایی، اطلاعات واقعی و دقیقی به دست محقق می­رسد و از این حیث بهترین روش در بین سایر روش­های گردآوری اطلاعات است.
2. حجم اطلاعات وسیع­تری از محیط و فرد یا افراد مورد مشاهده به دست محقق می­رسد. به ویژه اگر بتواند از وسایل تصویربرداری استفاده کند این کامل­تر می­شود.
3. این روش برای شناخت افرادی که قادر به بیان وضعیت خود از طرق دیگر نیستند، نظیر کودکان، بیماران روانی و غیره روش مناسبی است.
4. این روش می­تواند به عنوان روش کنترل برای سایر روش­های گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرار گیرد.
5. کار جمع­آوری واقعی­تر اطلاعات و فهم مستقیم رفتارها و رویدادها با این روش بیشتر امکان­پذیر است؛ زیرا افراد ممکن است در اظهارات خود واقعیتی را کتمان کنند، ولی اگر مشاهده به طور عادی و طبیعی صورت پذیرد، واقعیتی کتمان نخواهد شد و مشاهده­گر عین حرکات و رفتارها و رویدادها را مشاهده خواهد کرد.
6. مشکلات زبانی و فرهنگی همانند سایر روش­ها تأثیر کمتری در اجرای روش دارد، مثلاً بعضی اطلاعات را که از طریق زبان نمی­توان گرفت از طریق مشاهده می­توان دریافت نمود.
7. در مشاهده به ویژه اگر غیرعلنی باشد، مقاومت و جدل و ممانعت احتمالی بر سر راه گردآوری اطلاعات وجود ندارد.

معایب روش مشاهده

1. روش مشاهده در جامعه­ای محدود و در مطالعات موردی کاربرد دارد و برای مطالعات وسیع و جامعه­ای بزرگ مناسب نیست؛ زیرا تدارک مشاهده­گران ورزیده و متعدد مقدور نیست و با تعداد محدود
   مشاهده­گر نیز مشاهده جامعۀ بزرگ عملی نیست.
2. در مشاهده­های غیرعلنی و پنهانی امکان ثبت فوری مشاهدات مقدور نیست و امکان دارد بر اثر ضعف حافظۀ مشاهده­گر بخشی از اطلاعات از ذهن او محو گردد؛ زیرا حافظه و ذهن گزینشی عمل می­کند.
3. وجود محقق و مشاهده­گر در محیط مشاهده باعث می­گردد که شرایط عادی و طبیعی آن تغییر نماید و حالت غیرعادی و غیرطبیعی به خود بگیرد. در چنین شرایطی اطلاعات دریافتی از روش مشاهده فاقد اعتبار لازم است.
4. مشاهده برای تحقیقات تداومی که زمان طولانی را طلب می­کند، روشی مقرون به صرفه نیست.
5. محدودیت قلمرو دید مشاهده­گر مانع از این می­شود که تمام صحنه و میدان را مشاهده کند و این محدودیت علاوه بر قلمرو جغرافیایی میدان مشاهده، شامل مواردی که در زوایای بی­روح یا به اصطلاح در نقاط کور قرار می­گیرند، می­شود.