روش تحقیق تاکسونومی

منبع: شيخي، غفور (۱۳۸۸). روش تحقیق تاکسونومی و تکنیک به کارگیری آن .

مقدمه

بطور كلي آناليز تاكسونومي عددي يك روش عالي درجه بندي ، طبقه بندي و مقايسه فعاليت هاي مختلف با توجه به درجه بهره مندي و برخورداري آن فعاليت ها از شاخص هاي مورد بررسي مي باشد. از توانايي هاي عمده اين روش آن است كه قادر است تا اينكه دو عمل را در كنار هم انجام دهد : يكي اينكه مجموعه مورد بررسي را بر اساس شاخص هاي ارائه شده به زير مجموعه هاي همگن تقسيم كند و ديگر آنكه عناصر و اعضاء هر زير مجموعه همگن را درجه بندي كند.  اين روش همچنين به عنوان مدلي شناخته شده در برنامه ريزي هاي منطقه اي مطرح بوده كه داراي كاربردهاي گسترده و متنوع مي باشد.

 

محدودیت های روش تاکسونومی

 از جمله محدوديت هاي روش آناليز تاكسونومي عددي اين است كه در اين روش نوع اطلاعاتي كه بايستي تعيين گردند وابستگي بسيار زيادي به هدف انجام مطالعه دارند و ضمن اينكه تعداد اين اطلاعات نيز تاثير بسزايي بر كيفيت درجه بندي مي گذارد، به گونه اي كه هر چه تعداد اين اطلاعات بيشتر باشد و يا اينكه هر چند موضوع اين اطلاعات بيشتر توجيه كننده هدف باشد، درجه بندي دقيق تر و عادلانه تر خواهد بود.از طرفي ديگر روش تحليل تاكسونومي عددي به تمامي شاخص ها با اهميت يكسان مي نگرد و فاقد وزن دهي به شاخص ها در درون مدل است كه چنانچه تمايل داشته باشيم تا به برخي از شاخص ها وزن و اهميت بيشتري داده شود درآن صورت داده هاي مربوط به آن شاخص را بايد با وزن بيشتر و از ابتداي كار وارد مدل كنيم.

تاريخچه روش تاکسونومی

آناليزتاكسونومي عددي براي نخستين بار توسط آدانسون[1] در سال 1763 ميلادي پيشنهاد گرديد ، اما مدت ها به طول انجاميد تا در اوايل دهه 1950 ميلادي عده‌اي از رياضي دانان لهستاني اهميت اين روش را دريافته و به بسط و گسترش اين نظريه پرداختند.سپس در سال 1968 ميلادي اين روش توسط پروفسور زيگنانت هلويك از مدرسه عالي اقتصاد روكلا[2] به عنوان وسيله اي براي طبقه بندي و تعيين درجه توسعه يافتگي بين ملل مختلف در يونسكو (سازمان علمي و فرهنگي ملل متحد) مطرح گرديد كه تاكنون به عنوان مدل شناخته شده اي مورد استفاده قرار گرفته است و اخيرا نيز آن را جهت تعيين اولويت ها و رتبه بندي ساير فعاليت هاي گسترده اقتصادي و در بخش هاي گوناگون نظير صنعت و كشاورزي به كار مي برند.

تكنيك اجرايي آناليز تاكسونومي عددي

تكنيك مورد بحث داراي چندين مرحله عملياتي است و ازآن جائيكه در عمل كمتر با فضاي يك بعدي سر و كار داريم يعني كمتر اتفاق مي افتد كه طبقه بندي را بر اساس يك شاخص و يا خصوصيت واحد انجام دهيم، به ارائه فضاي تاكسونوميك چند بعدي مي پردازيم.

در ابتداي كار فرض مي كنيم قرار است كه تعداد  n فعاليت مختلف را  بر اساس m شاخص مورد نظر و معرفي شده، طبقه بندي و درجه بندي كنيم:

مثلاً چهار شهر(مهاباد،خوی،پلدشت،اشنویه)را از نظر میزان برخورداری یا محرومیت از شاخص های آموزشی، بهداشتی، اقتصادی،... رتبه بندی می کنیم که کدام یک برخوردارتر و کدام یک محروم ترند؟

مرحله اول: تشكيل ماتريس داده ها

 در اين مرحله ماتريسي را براي هر كدام از فعاليت ها با توجه به شاخص هاي مورد بررسي طراحي نموده به گونه اي كه ابعاد ماتريس n.m بوده يعني اين ماتريس به تعداد فعاليت هاي مورد بررسي سطر و به تعداد شاخص ها(m ) ، ستون داشته باشد. به عنوان نمونه عنصر Xn.m   در اين ماتريس بيانگر شاخص m ام از فعاليت n ام مي باشد. بنابراين مشاهده مي گردد كه هر سطر اين ماتريس مربوط به يك فعاليت مجزا و هر ستون نيز مربوط به يك شاخص خاص مي باشد. از آن جا كه هر كدام از اين شاخص ها مي توانند داراي واحدها و مقياس هاي متفاوت از يكديگر باشند ، لذا در راستاي حذف دخالت مقياس هاي متفاوت بر نتايج كار از داخل مدل ، وارد مرحله دوم روش تحليل آناليز تاكسونومي عددي مي شويم.

مرحله دوم: تشكيل ماتريس استاندارد

با توجه به آن كه شاخص ها با واحد هاي مختلف سنجيده مي شوند، لذا جهت حذف اثر اين واحد ها و جايگزيني مقياس واحد و همين طور حذف اثر مبداء ، ابتدا ميانگين و انحراف معيار ستون ها (شاخص ها) را به دست آورده و سپس كميت استاندارد  Zij را محاسبه مي كنيم: در گام اول ميانگين ستون ها را بدست مي‌آوريم .

در گام بعدي انحراف معيار براي هر ستون از ماتريس Xij را بدست مي آوريم .گام سوم آن است كه عضو هاي استاندارد شده ماتريس Xij جهت همسان سازي اطلاعات ساخته شده ، در قالب ماتريس جديدي  به نام ماتريس استاندارد را تشكيل دهيم كه از طريق فرمول زير قابل محاسبه مي باشد : ماتريس Z نيز داراي ابعاد n . m مي باشد . و يك ماتريس استاندارد است .چون با تغيير متغير، مقياس هاي مختلف شاخص ها به مقياس واحد تبديل شده است.روشن است كه از لحاظ آماري ميانگين هر ستون ماتريس استاندارد شده Z    برابر صفر و انحراف معيار آن مساوي يك است.

با داشتن ماتريس استاندارد Z   ، قدم بعدي بدست آوردن ميزان اختلاف و يا فاصله دو نقطه از نقطه ديگر ( 1 و 2 و 3 و ... و n ) براي هر كدام از m متغيير يا شاخص مي باشد كه حاصل آن تشكيل ماتريس فواصل مي باشد . ( منظور از نقطه همان فعاليت مورد بررسي ، در مطالعه مورد نظر مي باشد ) .

مرحله سوم: تشكيل ماتريس فواصل

در اين مرحله با توجه به اعداد استاندارد شده در ماتريس استانداردZ ، فواصل مركب را بين فعاليت هاي مختلف n گانه ، براي شاخص هاي m گانه به صورت زير به دست مي آوريم.

در صورتي كه فاصله فعاليت ها را دو به دو به دست آوريم ،در آن صورت ماتريس فواصل مركب به دست مي آيد.

چون ماتريس فواصل يك ماتريس قرينه مي باشد ، مي توان نتيجه گرفت اين ماتريس متقارن بوده و قطر آن مساوي صفر است.ضمن اينكه ماتريسي مربع و با ابعاد n.n مي باشد.عضوهاي اين ماتريس فاصله تركيبي هر فعاليت را از فعاليت ديگر نشان مي دهند و در هر سطر اين ماتريس كمترين مقدار نشان دهنده كوتاه ترين فاصله بين آن فعاليت ، با ساير فعاليت ها و يا بيشترين نزديكي مي باشد.

مرحله چهارم: تعيين كوتاه ترين فواصل

هر عنصر ماتريس C نشان دهنده فاصله بين هر دو فعاليت در شاخص مورد نظر است.در اين ماتريس در هر سطر كوتاه ترين فاصله بين دو فعاليت را مشخص كرده و در ستون جداگانه اي (مثلا ستون d ) مي نويسيم.سپس ، ميانگين و انحراف معيار كوچكترين فواصل هر سطر يعني همان ستون dرا محاسبه مي كنيم.  حال براي آنكه فعاليت هاي همگن را مشخص نمائيم، فواصل حد بالا (d +) و حد پائين (d -) را طبق رابطه، محاسبه مي كنيم:

d(+) = d + 2Sd

   در اين مرحله فعاليت هايي كه حداقل فواصل آن ها مابين دو حد بالا و پائين باشد ، همگن بوده و در يك گروه قرار مي گيرند. چنانچه حداقل اختلاف بين دو فعاليت بيشتر از حد بالا و يا كمتر از حد پائين باشد، در اين صورت فعاليت هاي فوق به دليل غير همگني بايد حذف گردند.

مرحله پنجم: رتبه بندي فعاليت هاي همگن از لحاظ معيارهاي مورد بررسي

اگر در اين مرحله تمام فعاليت ها در يك گروه همگن قرار نگيرند، در اين صورت ماتريس داده ها را براي فعاليت هاي همگن تشكيل مي دهيم ، سپس استاندارد نموده و در ماتريس شاخص هاي استاندارد شده، براي تك تك شاخص ها، مورد ايده آل را در نظر گرفته و پس ازيافتن مقادير ايده آل براي تك تك فعاليت ها ، “برخورداري مطلوب” براي هر فعاليت را محاسبه مي كنيم.انتخاب مقدار ايده آل بستگي به نوع شاخص هاي مورد بررسي دارد به نحوي كه چنانچه جهت شاخص هاي انتخاب شده مثبت باشد يعني اگر مقدار شاخص هر چه بيشتر باشد ، برخورداري بيشتر را نشان دهد ، بزرگترين عدد هر ستون را به عنوان ايده آل در نظر مي گيريم و چنانچه جهت شاخص منفي باشد ، عدد بزرگتر نشانه عدم برخورداري است ، لذا كوچكترين مقدار را به عنوان مقدار ايده آل انتخاب مي كنيم.

مرحله ششم: محاسبه درجه برخورداري فعاليت هاي همگن

در اين مرحله شاخص تلفيقي به نام “درجه برخورداري” معرفي مي گردد كه دامنه محدودي داشته باشد و بين مقادير صفر و يك قرار مي گيرد. هرچقدر fi به صفر نزديكتر باشد ، فعاليت مورد نظر برخوردارتر و هر قدربه يك نزديكتر باشد، نشان دهنده عدم برخورداري فعاليت مربوطه مي باشد.كه با توجه به اين درجه برخورداري مي توان فعاليت ها را با توجه به شاخص هاي مورد بررسي رتبه بندي و اولويت بندي نمود.

منابع و مآخذ و منابع پيشنهادي جهت مطالعه بيشتر:

1-آسايش،حسين(1375)؛اصول و روشهاي برنامه ريزي ناحيه اي؛تهران:انتشارات پيام نور.

2-بهشتي،محمد باقر و همكاران(1362)؛معرفي تاكسونومي عددي،روشي براي گروه بندي ،درجه بندي و تعيين درجه و اهداف توسعه؛تبريز:انتشارات سازمان برنامه و بودجه آذربايجان.

3-بيدآباد، بيژن(1362)؛ آناليز تاكسونومي و كاربرد آن؛تهران:انتشارات سازمان برنامه و بودجه.

4-زياري،كرامت اله(1378)؛اصول و روشهاي برنامه ريزي منطقه اي؛يزد:انتشارات دانشگاه يزد.

معرفي چند مطالعه كاربردي انجام شده با روش آناليز تاكسونومي عددي:

1- آذري، لطفعلي(1383)؛ تحليلي از ساختار صنعت و تعيين اولويت هاي توسعه صنعتي استان كرمان، پايان نامه كارشناسي ارشد، به راهنمايي دكتر محمود هوشمند، دانشگاه فردوسي مشهد.

2-برنامه اقتصاد بدون اتكاء به درآمدهاي حاصل از نفت خام،رتبه بندي صنايع كشور بر اساس روش تحليل تاكسونومي عددي،دفتر اقتصاد كلان، سازمان برنامه و بودجه(1376).

3-حكمتي فريد،صمد(1382)؛رتبه بندي شهرستان هاي استان آذربايجان شرقي از نظر توسعه؛سازمان مديريت و برنامه ريزي آذربايجان شرقي.

4-سازمان برنامه و بودجه،طبقه بندي استان هاي كشور،مدلي در جهت تعيين اولويت ها در كاهش تفاوت منطقه اي،تهران (1365).

5-مشرفي،مهدي؛كوششي براي سنجش توسعه استان هاي كشور طي بيست ساله اخير،سازمان برنامه و بودجه آذربايجان غربي(1375)

---