دانشجويان مقاطع تحصيلی کارشناسی ارشد (فوق ليسانس) يا دکتری بايد در پايان دوره تحصيلی خود يک کار تحقيقی ارزشمند ارائه دهند تا نشان دهند که صلاحيت علمی و پژوهشی لازم را پيدا کرده‌اند. بويژه در مقطع دکتری با نوشتن رساله اثبات می‌کنند که به حدی از رشد و کمال علمی رسيده‌اند که قادرند با رعايت روش‌های علمی تحقيق، پژوهش‌های جديد انجام دهند، در مورد موضوعات رشته علمی خود اظهار نظر نمايند و با کشفيات جديد خود قلمرو و حوزه معرفتی رشته علمی مربوط را گسترش دهند.
از سوی ديگر کار پژوهشی دانشجو رابطه مستقيمی با قضاوت ديگران درباره شخصيت و توانايی علمی او دارد بنابراين دقت، توجه و همت زايدالوصف او را در اين مرحله حساس از دوره تحصيلی طلب می‌کند. وقتی رساله يا پايان‌نامه تحصيلی به پايان رسيد بايد جمعی از صاحب‌نظران، استادان و متخصصان رشته تحصيلی دانشجو آن را ملاحظه نمايند و نظرات خود را درباره آن ارائه دهند. از اين رو پديده‌ای به نام دفاع از پايان‌نامه تحصيلی وجود دارد که در واقع به منزله ارزيابی و سنجش توانايی علمی دانشجوست.
دانشگاه يا مؤسسه محل تحصيل دانشجو پس از پايان کار تحقيق وی اقدام به برگزاری جلسه دفاع می‌نمايند. قبل از جلسه دفاع، گزارش تحقيق آماده شده به صورت دست‌نويس يا تايپ شده برای استادان و اعضای جلسه دفاع ارسال می‌گردد تا آن را مطالعه کنند.
شرکت‌کنندگان در جلسه دفاع را افراد زير تشکيل می‌دهند:
1) هيأت داورانی که متخصصان همان رشته بوده و معمولاً استاد راهنما، استادان مشاور نيز در آن عضويت دارند و نقش اصلی به عهده استاد راهنماست.
2) علاقه‌مندان به موضوع تحقيق مانند: دانشجويان، محققان، استادان و ساير افراد که در جلسه دفاع شرکت می‌کنند.
3) دانشجو که گزارش تحقيق خود را به جلسه ارائه داده به سؤالات هيأت داوران پاسخ می‌دهد
تاريخ برگزاری جلسه دفاع معمولاً به وسيله آگهی در جعبه اعلانات يا با ارسال نامه و نظاير آن توسط دانشکده به اطلاع عموم رسانده می‌شود تا کسانی که علاقه‌مند به شرکت در جلسه دفاع باشند بتوانند در آن حضور يابند. معمولاً طول زمان برگزاری جلسه دفاع بين 5/1 تا 2 ساعت در‌نظر گرفته می‌شود و به اطلاع مجريان، دانشجويان و هيأت داوران می‌رسد.
در برگزاری مراسم دفاع مراحل زير به ترتيب انجام می‌پذيرد:
مرحله اول: استقرار هيأت داوران، دانشجو، شنوندگان و مهمانان و علاقه‌مندان در محل‌های مخصوص
مرحله دوم: اعلام برنامه جلسه دفاع توسط مجری و قرائت کلام الله مجيد، حدود 5 دقيقه
مرحله سوم: افتتاح جلسه دفاع به وسيله استاد راهنما و اظهارنظر راجع به تحقيق و نقش و شخصيت دانشجو، حدود 5 دقيقه
مرحله چهارم: ارائه گزارش تحقيق به وسيله دانشجو به شرح زير، حدود 50 دقيقه
-ابراز تشکر از استادان راهنما، مشاور، کليه همکاران و مساعدت‌کنندگان و سپس بيان انگيزه انتخاب موضوع و ضرورت و اهميت انجام تحقيق، حدود 5 دقيقه
-بيان روش تحقيق شامل مسأله و سؤالات تحقيق، فرضيه‌ها، روش‌های نمونه‌گيری و حجم نمونه، روش‌های گرد‌آوری اطلاعات، شيوه استخراج، تنظيم و طبقه‌بندی داده‌ها، روش تجزيه و تحليل اطلاعات و ابزارهای به کار گرفته شده، زمان، بودجه و نيروی انسانی صرف شده و اشاره به خلاقيت‌ها و نوآوری‌ها در ارتباط با روش‌های کار، حدود 15 دقيقه
-بيان داده‌ها و نتايج کار، ارزيابی فرضيه‌ها (تأييد يا رد آنها) اعلام نظر و پيشنهاد، اشاره به فرايند و نتيجه کار، زمنيه‌های به کار‌بستن نتايج تحقيق، پيشنهادهای تازه برای تداوم تحقيقات درباره موضوع مورد علاقه و غيره، حدود 25 تا 30 دقيقه
مرحله پنجم: اظهار نظر و سؤال از دانشجو به وسيله هيأت داوران با توجه به گزارش تحقيق و اظهارات دانشجو در جلسه دفاع، حدود 30 تا 60 دقيقه
مرحله ششم: شور هيأت داوران و اعلام نظر نهايی درباره پايان‌نامه، حدود 15 تا 30 دقيقه
مرحله هفتم: اعلام رأی نهايی هيأت داوران پس از اتمام بررسی يا رأی‌گيری به وسيله استاد راهنما، حدود 5 دقيقه
نکات قابل ذکر:
1) دانشجو بايد مراقب وقت خود باشد و سعی کند گزارش خود را به طور خلاصه و رسا به جلسه ارائه کند و از حاشيه روی و توضيحات اضافی پرهيز نمايد تا بتواند در وقت مقرر حق مطلب را ادا کند و گزارش توجيهی خوبی به هيأت داوران و جلسه ارائه نمايد.
2) در فاصله زمانی که هيأت داوران کار شور و بررسی و اظهار نظر درباره پايان‌نامه را انجام می‌دهد فرصت مناسبی برای بحث و گفت و گو بين دانشجو و شرکت‌کنندگان در جلسه دفاع در خارج از محيط جلسه است آنها می‌توانند سؤالات خود را درباره موضوع تحقيق و نيز گزارش آن با دانشجو در ميان بگذارند البته اين کار در رأی هيأت داوران تأثيری ندارد.