کدگذاري، استخراج، طبقه‌بندى داده‌ها در یک تحقیق علمی

منبع: سایت آفتاب ،http://www.aftabir.com

پس از اتمام مرحله گرد‌آورى اطلاعات، محقق انبوهى از اطلاعات را در اختيار دارد که بايد از آن براى انجام دادن اقدامات بعدى استفاده کند؛ يعنى بايد اطلاعات موجود را استخراج و طبقه‌بندى نمايد تا براى مرحله اساسى تجزيه و تحليل آماده شود. براى تجزيه و تحليل داده‌ها با توجه به ماهيت تحقيق و روش موردنظر، محقق بايد طرح استخراج و طبقه‌بندى اطلاعات را تهيه کند. اگر تحقيق ماهيتاً آمارى باشد و بصورت پيمايشى انجام پذيرد و ابزار گردآورى اطلاعات پرسشنامه و کارت باشد، کار استخراج و طبقه‌بندى بايد مطابق آن طراحى شود.

 

 

 

اگر بناست اين اطلاعات بصورت دستى استخراج شود و محقق آنها را مورد محاسبه و تجزيه‌وتحليل قرار دهد، يک صورت پيدا مى‌کند و اگر از رايانه استفاده شود صورت ديگرى به خود مى‌گيرد و مسئله‌اى به نام کُدگذارى قبل از طراحى ابزار گردآورى اطلاعات يا پس از تکميل آن مطرح مى‌شود. اگر تحقيق ماهيتاً آمارى نباشد و شيوهٔ تجزيه‌وتحليل نيز استدلالى و عقلانى باشد، استخراج و طبقه‌بندى اطلاعات بصورت ديگرى مطرح مى‌شود که با تحقيقات آمارى تفاوت دارد؛ از اين‌رو، محقق ناگزير است با در نظر داشتن ماهيت تحقيق، نوع اطلاعات، ابزار سنجش و گردآورى داده‌ها، روش تجزيه‌وتحليل و ... ، طرح خود را براى استخراج و طبقه‌بندى داده‌ها و اطلاعات گردآورى شده تهيه نمايد.

شيوهٔ کُدگذارى ابزار گردآورى اطلاعات

کُدگذارى در جاهاى مختلف مورد استفادهٔ محقق قرار مى‌گيرد؛ مثلاً در تحقيقات و مطالعات کتابخانه‌اى براى خلاصه کردن اطلاعات و صرفه‌جويى در وقت در هنگام فيش‌برداري، از روش کُدگذارى استفاده مى‌شود. در اينجا محقق سعى مى‌کند به جاى آنکه در همهٔ فيش‌ها مشخصات کامل يک اثر را بنويسد.

در اينجا منظور از کُدگذارى اختصاص دادن شماه يا عددى خاص به هر يک از اقلام مندرج در ابزار گردآورى اطلاعات اعم از صفحات، سؤالات، گزينه‌ها و ... است تا به کمک آن امکان انتقال اطلاعات به رايانه فراهم آيد.

براى سهولت کار و صرفه‌جويى در هزينه‌ها و فرصت‌ها، بهتر است محقق ابزار طراحى شدهٔ خود را قبل از اجرا و تکثير و چاپ، کُدگذارى نمايد. وى براى کُدگذارى اقلام پرسشنامه بايد با يک نفر متخصص در امور پانچ و رايانه مشورت نمايد و ضمن بيان و توضيح اهداف و روش کار خود ابزار طراحى شده را به رؤيت او برساند تا با اطمينان کامل از حيث اختصاص کُدهاى مناسب و کافي، نسبت به تکثير و چاپ آن اقدام کند. البته نتايج مرحلهٔ پيش‌آزمون ابزار نيز مى‌تواند به محقق براى اصلاح عمليات کُدگذارى کمک کند. آنچه بايد محقق در زمان طراحى پرسشنامه و قبل از اجراى عمليات ميدانى کُدگذارى نمايد عبارتند از:

۱. پرسشنامه: هر پرسشنامه بايد داراى شماره و کُد ويژه باشد.

۲. منطقه و ناحيه: اگر پرسشنامه در سطح منطقه وسيعى اجرا مى‌شود و جامعه مورد مطالعه از گستردگى جغرافيايى برخوردار است، بايد به هر يک از واحدهاى تقسيمات جغرافيايى (استان، شهرستان يا بخش و ...) که ويژه‌اى اختصاص داده شود.

۳. صفحات: هر يک از صفحات پرسشنامه بايد کد اختصاصى داشته باشد که ترکيبى از شماره پرسشنامه و شماره صفحه خواهد بود.

۴. سؤالات: هر يک از سؤالات به کُد نياز دارند؛ ولى شماره ترتيب سؤال نقش کُد را ايفا مى‌کند.

۵. گزينه‌ها: گزينه‌هاى مربوط به پاسخ‌هاى احتمالى که در مقابل يا ذيل هر سؤال درج مى‌شود، نياز به کُدگذارى دارد.

۶. ستون کُد پاسخ‌ها: اين ستون اگرچه پس از پايان کار تکميل پرسشنامه و ابزار گردآورى اطلاعات کُدگذارى مى‌شود، ولى در سؤالاتى که داراى چند گزينه بوده، هر گزينه داراى گزينه‌هاى بلى و خير است، بايد به تعداد گزينه‌هاى اصلي، طشتک ويژه در ستون مقابل سؤال پيش‌بينى شود. اين طشتک‌ها از بالا به پايين نياز به کُدگذارى دارند که اين کار بايد قبل از چاپ و تکثير و اجراى پرسشنامه انجام پذيرد. در فرم پرسشنامه زير انواع کُدهاى مزبور مشخص شده است:

۱. مسير مهاجرت شما کداميک از حالات زير بوده است؟

 جامعه عشايرى به شهر   عشاير به روستا   روستا به شهر   شهر به روستا 

۲. مهاجرت تا چه اندازه در بروز فقر و ندارى شما مؤثر بوده است؟            

 خيلى زياد   زياد   کم   خيلى کم   تأثير نداشته است      ۳

۳. کداميک از عوامل زير سبب مهاجرت شما بوده است؟             

            ۱. کمبود درآمد     بلى         خیر

            ۲. بيکارى            بلی         خیر

            ۳. فقدان امنيت اجتماعى      بلی     خیر 

            ۴. حوادث طبيعى  بلی    خیر

            ۵. کمبود خدمات   بلی     خیر

            ۶. تحقير روستانشينى          بلی      خیر

اگر محقق نخواهد يا نتواند قبل از طراحى و اجراى پرسشنامه و کارت اقدام به کُدگذارى نمايد، مى‌تواند پس از پايان کار گردآورى اطلاعات نسبت به کُذگذارى آن اقدام کند که در اين صورت، کار پرزحمتى را متحمل خواهد شد. براى کُدگذارى بايد ابتدا از پرسشنامه‌ها و کارت‌ها آغاز کند و به هر يک شماره و کد ويژه‌اى اختصاص دهد. سپس گزينه‌هاى مربوط به هر يک از سؤالات را کدگذارى نمايد. براى اين کار بايد يک تابلوى راهنما يا کليد پيش‌بينى کند که بداند به هر يک از گزينه‌ها چه کُدى را بايد اختصاص دهد. پس از آن براى انتقال کُدها به رايانه و پانچ داده‌ها نيازمند عمليات ديگرى است که در بحث مربوط به استخراج اطلاعات به شيوه ماشينى به آن اشاره خواهد شد.

بازبينى و کُدگذارى اطلاعات گردآورى شده

پس از آنکه ابزار گردآورى اطلاعات جمع‌آورى شد، محقق بايد کار بازبينى و کنترل آن را انجام دهد. بطورکلى هدف اصلى مرحلهٔ بازبينى و کنترل، اطمينان از حُسن اجراى عمليات ميدانى و نيز اعمال اصلاحات لازم است.

پس از اين اقدام، محقق بايد نسبت به کُدگذارى پاسخ‌ها اقدام کند. کُدگذارى پاسخ‌ها کارى بسيار ظريف و دقيق است؛ بنابراين، اگر محقق مى‌خواهد از گروه يا فرد ديگرى بعنوان کُدگذار استفاده کند، بايد به آنها آموزش لازم را بدهد و بر کار آنها دائماً نظارت نمايد. اگر اين افراد از تجارب قبلى در اين کار برخوردار باشند، بر دقت و سرعت کُدگذارى افزوده خواهد شد. در کُدگذارى پاسخ‌ها بايد دقت شود که ارقام به گونه‌اى در محل خود قرار داده شوند که پانچيست بتواند بدون خستگى و خطاى چشم و نظاير آن، اطلاعات را وارد رايانه نمايد. در مورد پاسخ‌ها مواردى وجود دارد که بدون جواب مى‌ماند يا در پاسخ آنها تناقض وجود دارد يا پاسخگو بيش از يک گزينه را جواب داده است. در اينگونه موارد و موارد مشابه کُدگذارى پاسخ‌ها مشکل مى‌شود. از اين‌رو، محقق بايد قبلاً نحوهٔ کُدگذارى و نيز کُد يا شمارهٔ اختصاصى اينگونه موارد را مشخص کند و به گروه کُدگذار آموزش لازم را بدهد و بر کار آنها نظارت نمايد و به سؤالات و مشکلات آنها پاسخ دهد.

استخراج داده‌ها به شيوهٔ دستى

منظور از استخراج اطلاعات و داده‌ها به روش دستى آن است که محقق يا محققان براى هر يک از سؤالات پرسشنامه‌ها جداول ويژه‌اى در نظر گرفته، تک تک سؤال‌ها و پاسخ‌ها را در تمامى پرسشنامه‌ها بررسى نموده، پاسخ‌ها را به آنها منتقل نمايند و در پايان فراوانى و جداول توزيع مربوط به هر يک از آنها را تنظيم کنند.

 

استخراج داده‌ها به شيوهٔ دستى در سؤالات باز

در پاسخ به سؤالات باز پاسخگويان آزادى عمل دارند؛ از اين‌رو، پرسشگر ناچار است اظهارات و اقدامات آنها را در پرسشنامه يا کارت مصاحبه و مشاهده ثبت و ضبط نمايد. روش استخراج اين‌گونه پاسخ‌ها بدين طريق است که ابتدا محقق جدول ويژه استخراج سؤال باز را تهيه مى‌نمايد. سپس کليد پاسخ‌ها را به ترتيب ذيل يکديگر رديف و ثبت مى‌کند. پس از اتمام ثبت پاسخ‌ها، بايد فراوانى پاسخ‌هاى مشابه را محاسبه و همراه با شمارهٔ پرسشنامه‌هاى مربوط در مقابل اولين رديف از پاسخ‌هاى مشابه قيد کند. اگر حجم کار کم باشد، مى‌تواند فرم استخراج مرحلهٔ دوم را نيز طراحى کند. در مرحلهٔ سوم محقق بايد از روش خلاصه‌سازى استفاده کند و عناوين پاسخ‌هاى نزديک به هم را در يک عنوان کلى‌تر ادغام کند تا بدين ترتيب تعداد پاسخ‌ها به حداقل ممکن تقليل يابد. آنگاه تعداد فراوانى هر يک از آنها را با همديگر جمع کند. در امر خلاصه‌سازى پاسخ‌ها، محقق بايد به نکات زير توجه داشته باشد:

۱. به هدف و فرضيه‌ها و سؤالات ويژه تحقيق توجه داشته باشد و پاسخ‌هاى غيرمربوط را حذف کند.

۲. پاسخ‌هاى خلاصه‌شده بايد از همديگر متمايز بوده، با هم تداخل نداشته باشند.

۳. عنوان کلى‌تر بايد در برگيرندهٔ عناوين جزئى‌تر بوده، پاسخى از قلم بيفتد.

۴. گزينش عناوين کلى نبايد آنقدر وسيع و فراگير باشد که امکان سنجش و ارزيابى متغيرها و فرضيه‌هاى تحقيق فراهم نيايد.

۵. فراوانى‌هاى عناوين جزئى را با همديگر جمع کند و مجموعه را بعنوان فراوانى عنوان کلى در نظر بگيرد.

 

استخراج داده‌ها به شيوهٔ دستى در سؤالات بسته

استخراج پاسخ اينگونه سؤالات برخلاف سؤالات باز نياز به کار زيادى ندارد، بخصوص اگر ابزار از نوع استاندارد باشد، استخراج داده‌ها و تهيه جدول‌هاى مربوط ساده‌تر است. براى استخراج اينگونه سؤالات، جداول استخراج با توجه به نوع و تعداد گزينه‌هاى سؤالات طراحى مى‌شود. در اينجا محقق مى‌تواند جدول استخراج را براى هر طبقه از انواع گزينه‌ها تهيه کند و بدين ترتيب در زمان و امکانات صرفه‌جويى کند. البته اگر تعداد پرسشنامه‌ها زياد باشد و محقق بخواهد شمارهٔ هر پرسشنامه را نيز در جدول استخراج ذکر کند، احتمالاً مجبور مى‌شود براى هر سؤال يک جدول استخراج ويژه طراحى کند. وقتى محقق جدول‌هاى استخراج را طراحى کرد، اقدام به نوشتن سؤال در بالاى جدول يا در هر يک از رديف‌هاى جدول مى‌نمايد. آنگاه پرسشنامه‌ها را مورد بازبينى قرار داده با توجه به پاسخ‌هاى داده شده، در محل گزينهٔ مربوط در جدول يک علامت قراردادى (بعلاوه، ضربدر و ...) ثبت مى‌کند و در نهايت نسبت به شمارش علامت‌ها و تعيين تعداد آنها اقدام مى‌کند. تعداد علائم معرف تعداد فراوانى در هر يک از گزينه‌ها و نيز در رابطه با کل سؤال خواهد بود. آنگاه محقق مى‌تواند جدول توزيع فراوانى در درصدهاى توزيع را تنظيم کند.

بعد از استخراج پاسخ‌ها لازم است توزيع فراوانى آنها مشخص شود. در سؤالات کيفى و ارزشي، بايد امتياز هر يک معين گردد؛ از اين‌رو، جدول توزيع فراوانى و امتيازبندى که براى کمّى کردن ارزش‌هاى کيفى سؤال مناسب است، تهيه مى‌شود و پس از لحاظ کردن ارزش عددى هر يک از درجات کيفى مى‌توان ميانگين و وزن هر کدام را مشخص نمود

استخراج داده‌ها به شيوهٔ ماشينى

در پرسشنامه يا ابزار سنجش امکان وجود هر دو نوع سؤال باز و بسته وجود دارد.

استخراج داده‌ها به شيوهٔ ماشينى در سؤالات باز

براى استخراج سؤال‌هاى باز همانند روش دستي، بايد ابتدا فهرستى از پاسخ‌هاى داده شده به هر سؤال را تهيه کرد. سپس بايد هر کدام از پاسخ‌ها در حکم گزينه تلقى و کُدگذارى شود؛ بدين‌ترتيب، تابلوى راهنماى کُدگذارى فراهم مى‌شود. آنگاه محقق يا کُدگذار براساس کد راهنماى هر گزينه که در تابلو مشخص شده، به پاسخ‌هاى مربوط به هر پرسشنامه کُد مربوط را اختصاص مى‌دهد و در ستون حاشيه که اختصاص به کُد پاسخ‌ها دارد، در مقابل سؤال باز و بر روى طشتک مربوط به آن کُد گزينه را قرار مى‌دهد؛ بدين‌ترتيب، کُدگذارى سؤال باز با ساير سؤال‌هاى بسته پرسشنامه هماهنگ مى‌شود.

استخراج داده‌ها به شيوۀ ماشينى در سؤالات بسته

براى استخراج سؤالات بسته ابتدا بايد سؤالات کُدگذارى شود. اگر کُدگذارى قبل از طراحى پرسشنامه و ابزار گردآورى اطلاعات انجام شده باشد، محقق يا کُدگذار صرفاً به کُدگذارى پاسخ‌ها خواهد پرداخت. ولى اگر کُدگذارى گزينه‌ها قبلاً انجام نشده باشد، ابتدا بايد گزينه‌ها و صفحات و ساير اقلام مورد نياز کُدگذارى شود و سپس نسبت به کُدگذارى پاسخ‌ها اقدام گردد.

 

 

---