انواع متغيرهاي پژوهش

 

تعريف متغيرهاي پژوهش

براي تعريف متغيرهاي پژوهش بايد بين تعريف عملياتي اندازه‌پذير و تعريف عملياتي آزمايشي تفاوت قائل شد. در تعريف عملياتي اندازه‌پذير، عملياتي كه بايد انجام پذيرد تا اندازه‌گيري مفهوم يا سازه ميسر شود آشكار مي‌شود. مثلاً هوش را مي‌توان چنين تعريف كرد كه عبارت است از نمره‌اي كه در آزمون تراز شده استانفورد ـ بينه بدست مي‌آيد. در تعريف عملياتي آزمايشي به بيان پرداخته مي‌شود كه پژوهشگر بايد به اجرا درآورد تا اينكه شرايط آزمايشي ظاهر گردد. مثلاً براي تعريف عملياتي آزمايشي ناكامي مي‌توان ممانعت آزمودني از نيل به مقصد معين را مورد نظر قرار داد.


تعريف عملياتي بايد طوري انجام پذيرد كه، چنانچه هر پژوهشگري در شرايط مشابه به اندازه‌گيري سازه يا مفهوم مورد مطالعه بپردازد، نتيجه يكساني بدست آيد. به كمك تعريف عملياتي مفهوم‌ها يا سازه‌ها مي‌توان متغيرهاي مورد مطالعه را به طريق عملي تعريف نمود و آنها را با پايايي بيشتري اندازه‌گيري كرد. براي اين منظور، سلسله اقدامات مورد نظر در تعريف عملياتي بايد قابل تكرار باشد.
در اينجا به منظور روشنتر شدن مبحث متغيرها، بويژه در پژوهش‌هاي توصيفي، تعريف جامعه آماري را مورد نظر قرار مي‌دهيم. در تعريف جامعه آماري به اين نكته اشاره مي‌شود كه افراد جامعه حداقل داراي يك صفت مشترك هستند. با توجه به اين تعريف، هر صفت ديگري كه از يك فرد به فرد ديگر جامعه تغيير كند را متغير مي‌ناميم. بنابراين متغيرها عبارتند از ويژگيهاي افراد، اشياء، واحدها و غيره كه مي‌توانند مقادير كيفي يا كمي اختيار كند. از جمله اين مقادير مي‌توان قد، وزن، بهره هوشي و امثال آن را نام برد.

 

انواع متغيرها

مقادير متغيرها مي‌تواند مقوله‌اي (Categorical) باشد، مانند رنگ چشم يا جنسيت، يا اينكه كمي باشد مانند طول، قد، وزن و بهره هوشي. بدين‌سان متغيرها را مي‌توان به دو دسته: مقوله‌اي و عددي (Numerical) تقسيم كرد. به عبارت ديگر از اين دودسته متغير مي‌توان تحت عنوان متغيرهاي كيفي و كمي ياد كرد.

 

نامگذاري متغيرها

در پژوهشهايي كه با مشاهده متغيرها و توليد داده‌ها سروكار داريم بايد متغيرها را نامگذاري كرد: اين امر در آزمودن فرضيه‌ها، به ويژه در پژوهشهاي آزمايشي، بايد رعايت شود. نامگذاري متغيرها با توجه به پنج دسته ذيل انجام مي‌شِود:
ـ متغير مستقل ( Independent variable )
ـ متغير وابسته ( Dependent variable )
ـ متغير تعديل كننده ( Moderator vartiable )
ـ متغير كنترل ( Control vartiable )
ـ متغير مداخله‌گر ( Intervening vartiable )

انواع متغيرهاي تحقيق
- انواع متغيرهاي پژوهش

متغيرهاي تحقيق براساس نوع مقاديري که مي‌توانند اختيار کنند به دو دسته متغيرهاي کمي و کيفي تقسيم مي‌شوند اما انواع متغيرها براساس نقش آنها در تحقيق عبارتند از:
۱- متغير مستقل : متغير مستقل متغيري است كه در پژوهش‌هاي تجربي به وسيله پژوهشگر دستكاري مي‌شود تا تاثير( يا رابطه) آن بر روي پديده ديگري بررسي شود.

۲- متغير وابسته : متغير وابسته، متغيري است كه تأثير (يا رابطه) متغير مستقل بر آن مورد بررسي قرار مي‌گيرد. به عبارت ديگر پژوهشگر با دستكاري متغير مستقل درصدد آن است كه تغييرات حاصل را بر متغير وابسته مطالعه نمايد.

۳- متغير تعديل كننده : متغير تعديل كننده متغيري است که بر جهت رابطه يا ميزان رابطه متغيرهاي مستقل و وابسته مي تواند موثر باشد. اثرات اين متغير قابل مشاهده و اندازه‌گيري است. به متغير تعديل کننده گاهي متغير مستقل فرعي نيز گويند. براي نمونه متغير جنسيت در بررسي رابطه روش تدريس و يادگيري دانش‌آموزان يک متغير تعديل کننده است.

۴- متغير كنترل: چون در در يک پژوهش اثرات همه متغيرها قابل بررسي نيست، پژوهشگر اثرات برخي متغيرها را از طريق کنترل آماري يا کنترل‌هاي تحقيقي خنثي مي‌کند. اينگونه متغيرها که اثرات آنها توسط پژوهشگر قابل حذف است را متغير کنترل گويند. براي نمونه در بررسي رضايت دانشجويان مديريت بازاريابي از سايت پارس مدير، اثرات متغير گرايش تحصيلي در رضايت‌مندي کاربران از سايت حذف شده است.

۵- متغير مداخله‌گر : متغير مداخله‌گر از ديدگاه نظري بر متغير وابسته تاثير دارد اما قابل مشاهده و سنجش نيست تا به عنوان متغير تعديل کننده محسوب شود و نه اثرات آن قابل خنثي کردن است تا به عنوان متغير کنترل محسوب شود.

6- متغير ميانجي : اين متغير به عنوان رابط بين متغير مستقل و متغير وابسته قرار مي‌گيرد. براي نمونه در رابطه بين نقدينگي و تورم، متغير قدرت خريد يک متغير ميانجي است.

 

منبع اصلي:
روش هاي تحقيق در علوم رفتاري، تاليف دكتر زهره سرمد، عباس بازرگان و الهه حجازي. ۱۳۷۶، موسسه نشر آگه، تهران.
آموزش کاربردي SPSS ، تاليف آرش حبيبي. ۱۳۸۶، ويرايش دوم: ۱۳۹۱، نشر الکترونيک پايگاه پارس‌مدير.