آشنایی با روش تحقیق کتابخانه ای در تحقیقات علمی

 

 

 

روش تحقیق در مطالعات کتابخانه ای

روش کتابخانه‌ای در تمام تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بعضی از آنها موضوع تحقیق از نظر روش‌، از آغاز تا انتها متکی بر یافته‌های تحقیق کتابخانه‌ای است. در تحقیقاتی که ماهیت کتابخانه‌ای ندارند نیز محققان ناگزیر از کاربرد روش کتابخانه‌ای در تحقیق خود هستند. در این گروه تحقیقات، محقق باید ادبیات و سوابق مسأله و موضوع تحقیق را مطالعه کند. در نتیجه‌، باید از روش کتابخانه‌ای استفاده کند و نتایج مطالعات خود را در ابزار مناسب شامل فیش‌، جدول‌ و فرم ثبت و نگهداری و درپایان به طبقه بندی و بهره برداری از آنها اقدام کند‌.

با توجه به نقش روش کتابخانه‌ای در تحقیقات علمی، لازم است محققان از این روش مطلع باشند. نخستین گام در مهارت تحقیق کتابخانه‌ای‌، آشنایی با نحوه استفاده از کتابخانه است‌، یعنی محققان باید از روش‌های کتابداری‌، نحوه استفاده از برگه‌دان و ثبت مشخصات منابع، نحوه جست‌و جو و سفارش کتاب آگاهی یابند.

 

کتابخانه‌ها از نظر دسترسی محقق به منابع به سه گروه تقسیم می شوند. نخست، «کتابخانه‌های باز» که درآنها محقق می‌تواند آزادانه میان قفسه‌ها رفت و آمد کند، کتاب‌ها را مورد وارسی قرار دهد و کتاب مورد نظر خود را انتخاب کند. دوم‌، «کتابخانه‌های بسته» که درآن‌ها محقق امکان دسترسی مستقیم به منابع را ندارد و باید تمام تقاضا‌های خود را به کتابدار تحویل دهد. سوم‌، «کتابخانه‌های نیمه باز» که درآن‌ها بخشی از منابع به طور مستقیم در دسترس ‌محقق قرار دارد ‌و قسمتی دیگر در اختیار کتابداران است.

روش تحقیق

در هر تحقیقی محقق باید روش اجرای کار خود را به صورت دقیق شرح دهد. محقق باید توضیح دهد از چه ابزاری استفاده نموده و چگونه اطلاعات خود را جمع‌آوری کرده است. در این تحقیق از روش کتابخانه‌ای یا اسنادی استفاده شده است. در این روش محقق از مهم‌ترین ابزار خود یعنی فیش برداری استفاده می‌کند. محقق با مراجعه به همه منابع شناسایی شده از قبل، مطالب مهم و مورد نیاز خود در فیش‌های تحقیق البته با ذکر دقیق مشخصات منبع مورد استفاده، می‌نویسد. اطلاعات جمع‌آوری شده که در فیش‌ها ثبت شده‌اند با یک نظم منطقی دسته‌بندی شده و در فصل دوم تحقیق با یک دسته‌بندی مناسب و منطقی ثبت می‌شوند.

روش¬های جمع¬آوری اطلاعات (ابزار جمع¬آوری اطلاعات)

ابزار جمع‌آوری اطلاعات محقق در روش کتابخانه‌ای، همه اسناد چاپی همانند کتاب، دایره‌المعارف‌ها، فرهنگ‌نامه‌ها، مجلات‌، روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها، ماهنامه‌ها، لغت‌نامه‌ها، سالنامه‌ها، مصاحبه‌های چاپ شده، پژوهش‌نامه‌ها، کتاب‌های همایش‌های علمی، متون چاپی نمایه شده در بانک‌های اطلاعاتی و اینترنت و اینترانت و هر منبعی که به صورت چاپی قابل شناسایی باشد؛ است.

اصول نوشتن مطالب از لحاظ نگارش:

اصول مربوط به نوشتن مطالب در تحقيق مشتمل بر دو موضوع مي باشد كه به توضيح هر كدام مي پردازيم:

الف) واژه بندي: هر نوشته بايد اولاً دقيق باشد و انديشه ها و پيام هاي نويسنده را بخوبي برساند و ثانياً براي خواننده روشن و رسا باشد تا بتواند بآساني آن را درك كند. بنابراين نويسنده بايد ويژگي هاي زبان خود را به خوبي بداند و بتواند واژه هاي آنها را درست به كار ببندد.

ب) نشانه گذاري: نشانه گذاري در نويسندگي حائز اهميت بسيار است. نشانه هايي وجود دارد كه براي تفكيك مطالب يا كمك به خواننده در درك و فهم بهتر جمله ها استفاده ميشوند.

چند نمونه علائم نگارشي: در اينجا به صورت اختصار به چند نمونه از علائم نشانه گذاري اشاره ميشود.

نقطه (.): نشانه ي توقف كامل است.

ويرگول (،): نشانه ي توقف كوتاه است.

نقطه ويرگول (؛): نشانه ي توقفي بيشتر از ويرگول و كمتر از نقطه است.

دونقطه (:): نشانهي توضيح است.

نشانه ي عاطفي يا علامت تعجب (!): براي نشان دادن حالت هاي شديد عاطفي و احساسي به كار ميرود.

نشانه ي پرسشي يا علامت سؤال (؟): بعد از به كار بردن جمله ي پرسشي گذاشته مي شود.

پرانتز يا دو هلال (( )): براي جدا كردن توضيح هاي اضافي به كار ميرود.

خط فاصله (ـ ... ـ): نشانه ي جداسازي است و بيشتر در دو طرف جمله يا عبارت معترضه مي آيد تا آن را از متن اصلي جمله جدا كند و خواننده - در صورت تمايل - مي تواند آن را نخواند.

گيومه («»): در بيشتر موارد براي نشان دادن آغاز و پايان سخن كسي غير از نويسنده به كار ميرود.

كروشه يا قلاب ([]): نشانه ي اضافه كردن مطلبي يا توضيحي در متن نوشته يا سخن شخص ديگري است.

نشانهي حذف (...): نشانه ي حذف يا سه نقطه به جاي يك يا چند كلمه ي محذوف مي آيد.

مميز (/): در بين كلمات يا تاريخ ها به معني «يا» است.

2. فهرست مطالب:

فهرست مطالب، پس از اتمام اثر (تصحيح چاپخانه اي و صفحه آرايي كامل) نوشته شده و تنظيم مي شود تا چيزي از قلم نيفتد و هماهنگي كامل بين متن و فهرست مطالب وجود داشته باشد.

بهترين روش فهرست نويسي، روش پلّهاي است يعني هر عنوان فرعي، نسبت به عنوان اصلي خود، كمي داخل تر شروع ميشود؛ مانند جدول زير:

فهرست مطالب

عنوان صفحه

شماره ي بخش: عنوان بخش  6-50

شماره ي فصل: عنوان فصل  7ـ20

عنوان فرعي  7

عنوان فرعي  15

3. فهرست منابع:

در آخر هر نوشته ي پژوهشي بايد كليه ي منابعي كه در اين پژوهش استفاده كرده ايم در آخر به ترتيب حروف الفبا از روي نام خانوادگي نويسندگان تنظيم كرده و ذكر كنيم.

شكل فهرست منابع:

 -كليه ي منابع را به ترتيب حروف الفبا مرتب ميكنيم.

 - هر منبع را از سرسطر شروع كرده و سطرهاي بعدي مربوط به همان منبع را با فاصله اي كمتر از سطر قبلي مي نويسيم.

 - منبع بعدي را با فاصله ي بيشتري از سرسطر شروع مي كنيم.

اطلاعاتي كه بايد در قسمت منابع يا كتابنامه ذكر گردد:

-  مشخصات نويسنده (نام خانوادگي، نام، تاريخ انتشار (در صورت تمايل) و بعد عناوين يا القاب بعد از نام خانوادگي).

- عنوان كامل كتاب

- اطلاعات مربوط به چاپ به ترتيب (محل چاپ، نام ناشر، تاريخ چاپ) مثال: آشتياني، مهندس جلالالدين (بهار  1367) زرتشت (حكومت)، تهران: شركت سهامي انتشار.

4. زيرنويس يا پاورقي:

منظور از زيرنويس نوشتن اطلاعات دقيق و كامل در مورد هر منبعي است كه در مقاله يا نامه، كتاب و... است.

انواع زيرنويس:

الف) زيرنويس توضيحي: در زيرنويس توضيحي نويسنده نكاتي را كه به روشن شدن مطالب كمك كند و يا بخواهد چيزي را كه احياناً براي خواننده گنگ و نامفهوم است به صورت اطلاعات جانبي (معترضه) توضيح دهد به صورت زيرنويس ميآورد. كه ميتواند به صورتهاي زير آورده شود: تشريحي، تفسيري، ارزشيابي و مقايسه، ارجاع مقاله به قسمتي ديگر از مقالهي نويسنده و... .

ب) زيرنويس ارجاعي: منظور ذكر منابع مورد استفاده در متن نوشته است، به دو صورت: الف) ذكر منابع مربوط در صفحه ي زير متن نوشته ي همان صفحه                            ب) ذكر كليه ي زيرنويس ها در آخر نوشته و يا پايان هر فصل.

انواع زيرنويس هاي ارجاعي

جهت آشنايي در زير مثال هايي را در مورد انواع زيرنويس هاي ارجاعي خواهيم آورد:

* زيرنويس كتاب با يك نويسنده:

دكتر غلامحسين يوسفي، دامني از گل: گزيده ي گلستان سعدي، (تهران: انتشارات سخن، 1370) ص124.

*  زيرنويس كتاب با چند نويسنده:

هردو نويسنده را با يك حرف ربط (و) به دنبال يكديگر آورده و بقيه ي اطلاعات را همانند زيرنويس با يك كتاب مي نويسيم.

*  زيرنويس براي مقالات: صالح حسيني، «نظم كائنات در كلمات شعر حافظ»، نشر دانش، سال دوازدهم: 6  (مهر و آبان  1371)، ص7. (توضيح: شمارهي  6، شمارهي مجله و«نظم كائنات در كلمات شعر حافظ» نام مقاله است.)

*  زيرنويس نويسنده و مترجم: بعد از عنوان كتاب، مترجم: نام مترجم و... .

* زيرنويس قرآن كريم: سوره ي  2  (بقره) آيه ي  237  ـ نساء:45  و يا: نام سوره/شماره ي آيه.

5. صفحه آرايي:

مقصود از صفحه آرايي، تنظيم فاصله ي سطرها با هم، مقدار فاصله ي صفحات كتاب، جدايي بخش ها و... است. صفحات يك كتاب به صورت اصولي بايد به ترتيب زير تقسيم شوند:

5.1. جلد كتاب: از بالا به پايين: عنوان كلي مجموعه (سلسله ي انتشار) و شماره ي آن، عنوان كتاب، نام مؤلف و در آخر نام مترجم.

5.2. صفحه ي «بسمالله الرحمن الرحيم» كه پشت آن بايد خالي باشد.

5.3. صفحه ي عنوان: عنوان كامل كتاب (اصلي و فرعي) نام و نامخانوادگي كامل نويسنده و مترجم، شماره ي جلد و نوبت چاپ، نام ناشر، محل و تاريخ نشر.

5.4. صفحه ي حقوق يا شناسنامه ي كتاب (در پشت صفحه ي عنوان در گوشهي راست پايين صفحه به صورت عمودي: آرم ناشر، نام كامل كتاب، نام كامل نويسنده، نام مصحح، شارح، گردآورنده، ويراستار، نام ناشر، نوبت و سال چاپ، تعداد، چاپخانه و... .

5.5. صفحه ي اهداء

5.6. پيشگفتار ناشر

5.7. پيشگفتار ديگران

5.8. پيشگفتار مؤلف

5.9. فهرستهاي قبل از متن

5.10. مقدمه ي كتاب

5.11. متن: فاصله ي سطرهاي متن باهم يك سانتيمتر، از لبه ي راست كاغذ  2  سانتيمتر، از لبه ي سمت چپ  5/1  سانتيمتر، آخرين سطر تا پاورقي يا تا آخر  2  سانتيمتر، عنوانهاي اصلي تا لبه ي بالاي كاغذ  4  سانتيمتر، عنوانهاي فرعي از مطلب قبل  2  سانتيمتر، فاصله ي اولين سطر از زيرعنوانه اي اصلي  2  سانتيمتر و اولين سطر از زيرعنوانهاي فرعي  7  ميليمتر.

5.12. فرجام سخن

5.13. يادداشتها

5.14. توضيحات و تعليقات

5.15. پيوست ها

5.16. كتاب شناسي يا منابع

5.17. واژه نامه ها

5.18. فهرست نامه ها

5.19. فهرست راهنماي موضوعي

5.20. صفحه ي عنوان به زبان انگليسي

5.21. پشت جلد: عنوان كتاب به زبان انگليسي (در كتاب هاي ترجمه به زبان اصلي)، نشاني ناشر، قيمت كتاب آورده مي شود.

5.22. شماره گذاري صفحات بهتر است در سمت راست صفحه ي زوج و در سمت چپ صفحه ي فرد نوشته شود. صفحات بسم الله و عنوان و... و نيز صفحات اصلي بخش ها و فصل ها شماره نمي خورد اما در شماره گذاري به حساب مي آ يند.

5.23. سرصفحه: در سمت راست بالاي صفحه هاي زوج، عنوان كتاب و در سمت چپ بالاي صفحه هاي فرد عنوان بخش يا فصل نوشته مي شود.

6. ويرايش:

اگرچه ويرايش تحقيق كار ويراستار است اما بهتر است محقق نيز با قوانين آن آشنايي داشته باشد تاويرايش فني و محتوايي را روي آن انجام دهد. جهت پرهيز از اطالهي كلام به اين مبحث نميپردازيم و علاقه مندان را به كتاب حسين دهنوي، روش تحقيق ص100  تا  105  يا هر كتاب معتبر ديگري ارجاع مي دهيم.

7. تقسيم بندي نوشته:

نوشته بايد به جمله، پاراگراف يا بند و فصل و بخشهاي مناسب تقسيم شود تا خواننده را در فهم نوشته ياري كند. جملات بايد كامل، حتي المقدور كوتاه، ساده و گويا باشند.*

روش‌هاى کتابخانه‌اى در تمامى تحقيقات علمى مورد استفاده قرار مى‌گيرد، ولى در بعضى از آنها در بخشى از فرآيند تحقيق از اين روش استفاده مى‌شود و در بعضى از آنها موضوع تحقيق از حيث روش، ماهيتاً کتابخانه‌اى است و از آغاز تا انتها متکى بر يافته‌هاى تحقيق کتابخانه‌اى است.

در تحقيقاتى که ظاهراً ماهيت کتابخانه‌اى ندارند نيز محققان ناگزير از کاربرد روش‌‌هاى کتابخانه‌اى در تحقيق خود هستند. در اين گروه تحقيقات اعم از توصيفي، علّي، همبستگي، تجربى و غيره، محقق بايد ادبيات و سوابق مسئله و موضوع تحقيق را مطالعه کند. در نتيجه، بايد از روش کتابخانه‌اى استفاده کند و نتايج مطالعات خود را در ابزار مناسب اعم از فيش، جدول و فرم، ثبت و نگهدارى نمايد و در پايان کار نسبت به طبقه‌بندى و بهره‌بردارى از آنها اقدام کند.

گام اول در مهارت تحقيق کتابخانه‌اي، آشنايى با نحوه استفاده از کتابخانه است؛ يعنى محققان بايد از روش‌هاى کتابداري، نحوهٔ استفاده از برگه‌دان و ثبت مشخصات کتاب، نحوهٔ جستجوى کتاب در کتابخانه و نيز رايانه‌هاى آن، مقررات بهره‌بردارى و سفارش کتاب و نظاير آن اطلاع حاصل نمايند. براى اين کار لازم است با مطالعه منابع مربوط و نيز استفاده از تجارب ديگران و همچنين راهنمايى کتابداران کتابخانه‌ها مهارت لازم را بدست آورند.

نکتهٔ اول نظام‌ها و سيستم‌هاى طبقه‌بندى کتابخانه‌هاى پيچيده است. در حال حاضر سيستم‌هاى غالب در روش‌هاى کتابدارى سيستم ديويى و سيستم کنگره است.

نکتهٔ دوم شيوۀ جستجوى کتاب يا منبع مورد نياز در کتابخانه است. براى اين کار معمولاً کتابخانه‌ها، برگه‌‌دانها يا کارت‌هاى ويژه‌اى در اختيار دارند که به سه شکل تنظيم شده است:

۱. براساس عنوان کتاب

۲. براساس موضوع

۳. براساس نام مؤلف

نکتهٔ سوم اينکه هر کتابخانه‌ آيين‌نامه و مقررات خاصى دارد و محقق بايد با مفاد اين آيين‌نامه که معمولاً يا روى ديوار يا جعبهٔ اعلانات نصب شده، يا نزد کتابدار است، آشنا شود و مطابق آن به عضويت کتابخانه درآيد يا از آن بهره‌بردارى کند.

نکتهٔ چهارم اينکه کتابخانه‌ها و کتابداران معمولاً هدف‌هاى خاص کتابدارى را بيشتر تعقيب مى‌کنند و کمتر حاضرند به افراد غيرعضو يا غيرمرتبط خدمات کتابدارى ارائه نمايند؛ از اين‌رو، بهتر است محقق در صورت امکان به عضويت کتابخانهٔ مورد نظرش درآيد.

نکتهٔ پنجم اينکه کتابخانه‌ها علاوه بر تأمين کتاب، سرويس‌ها و خدمات جانبى نيز ارائه مى‌دهند و محققان مى‌توانند از آنها بهره‌بردارى کنند. در واقع، نقش کتابخانه‌ها صرفاً تأمين کتاب نيست، بلکه طى سال‌هاى اخير اين نقش متحول شده و کتابخانه‌ها خدماتى نظير برگزارى کنفرانس‌هاى علمي، اطلاع‌رسانى رايانه‌اى و تشکيل بانک اطلاعات،ميکروفيلم و ميکروفيش، زيراکس و تکثير را به مشتريان خود ارائه مى‌دهند؛ به همين دليل عنوان کتابخانه‌ها به کتابخانه و مرکز اطلاع‌رساني تبديل شده است. استفاده از اين خدمات مستلزم داشتن آگاهى فنى براى بهره‌بردارى و اطلاع از وجود آنها در کتابخانه است.

نکتهٔ ششم اينکه کتابداران مأموريت راهنمايى متقاضيان و نيز تأمين خدمات مورد نياز را دارند و محقق در هر زمان مى‌تواند از راهنمايى و مساعدت آنها بهره‌مند شود.

نکتهٔ هفتم اينکه محقق ملزم به رعايت آداب و ضوابط حاکم بر کتابخانه است. رعايت سکوت و آرامش فضا، عدم جابجايى کتاب‌ها، عدم انتقال کتاب‌هاى روى ميز به قفسه، همراه نداشتن وسايل شخصى (کيف و کتاب و ...) در داخل کتابخانه و نظاير آن براى محقق امرى ضرورى است.

نکتهٔ هشتم اينکه در کتابخانه‌ها بطور کلى دو دسته منبع وجود دارد: اول، منابعى که به امانت داده مى‌شود و محقق مى‌تواند مطابق مقررات کتابخانهٔ آنها را به امانت ببرد؛ دوم، منابى که به امانت داده نمى‌شود و محقق صرفاً مجاز است در محل کتابخانه از آنها استفاده کند. اين منابع عبارتند از: فرهنگ‌ها، کتاب‌هاى مرجع، اطلس‌ها، مجلات، آرشيوها، پايان‌نامه‌ها، برخى اسناد و مدارک، کتاب‌هاى منحصر به فرد، نسخه‌هاى خطى و نفيس منحصر به فرد و امثال آنها.

نکتهٔ نهم اينکه کتابخانه‌ها از حيث دسترسى محقق به منابع به سه گروه تقسيم مى‌شوند: اول، کتابخانه‌هاى باز که در آنها محقق مى‌تواند آزادانه بين قفسه‌ها رفت و آمد کرده، کتاب‌ها را مورد وارسى قرار دهد و کتاب موردنظر خود را انتخاب نمايد. دوم، کتابخانه‌هاى بسته که در آنها محقق امکان دسترسى به منابع را بطور مستقيم ندارد و بايد کليه تقاضاهاى خود را به کتابدار تحويل دهد. سوم، کتابخانه‌هاى نيمه باز که در آنها بخشى از منابع مستقيماً در دسترس محقق قرار دارد. (بخش جرايد، مرجع و ...) و بخشى ديگر در اختيار کتابداران است. 

منبع: http://measurement.blogfa.com

 

 

 

---