تحقيقات تاريخي چيست؟

تحقیقات تاریخی. تحقیق تاریخی با استفاده از اسناد و مدارک معتبر انجام می­شود تا از این طریق بتوان ویژگی­های عمومی و مشترک پدیده­ها و حوادث تاریخی و دلایل بروز آنها را تبیین کرد؛ مثلاً تحقیق تاریخی می­تواند به بررسی اوضاع و احوال دولت­ها و نحوۀ عمل آنها و نوع روابطشان با مردم پرداخته، عوامل سقوط آنها را تشخیص داده، بر اساس آن نظریه ارائه دهد.

تحقیقات تاریخی همواره با مشکلات فراوان روبه­روست که مهمترین مشکل آن عدم حضور محقق در صحنۀ واقعه است تا بتواند به طور زنده اطلاعات و مدارک مورد نیاز را گردآوری کند؛ در نتیجه، منبع عمدۀ اطلاعات و داده­های او اسناد، شواهد و مدارکی است که می­تواند حول مسئله تحقیق به آنها دسترسی پیدا کند.

 

مشکل دیگر تحقیقات تاریخی، سازمان دادن اطلاعات و مدارک گردآوری شده است؛ یعنی محقق زمانی می­تواند به تجزیه و تحلیل یک واقعه بپردازد که امکان برقراری ارتباط بین اسناد و مدارک و ساختن تصویری از وضعیت و خصوصیات زمان حادثه وجود داشته باشد؛ مسلماً این کار نیز مستلزم کامل بودن مدارک است که احتمال دارد گاه محقق نتواند مدارک مورد نیاز را جمع­آوری نماید. در این صورت، یا قادر به نتیجه­گیری و شناخت پدیده نیست، یا ناچار است بعضی گسستگی­های بین مدارک به دست آمده را با حدس و گمان و تفسیر پر کند و تصویرسازی نماید؛ در چنین شرایطی ارزش علمی کار وی در معرض تردید قرار می­گیرد. از همین جاست که بعضی از صاحب­نظران ارزش تحقیقات تاریخی را به دلایل زیر ضعیف می_­­دانند:

1. محقق در صحنه حضور ندارد و نمی­تواند متغیرها را شناسایی و کنترل نماید.
2. امکان تهیه مدارک کافی برایش وجود ندارد و برای به نتیجه رساندن تحقیق ناچار است به حدس و گمان و تفسیر شخصی متوسل شود.
3. بعضی از منابع کسب اطلاع مانند نقل­قول­های سینه­به­سینه سندیت و اعتبار ندارد.

ولی اگر محقق تاریخی دقت کافی داشته باشد، می­تواند طوری عمل کند که اعتبار علمی کارش کاهش نیابد. او باید اولاً مدارک و اسناد را بررسی و ارزیابی کند و اسناد و شواهد معتبر را مبنای تحقیق خود قرار دهد. ثانیاً تا حد امکان مدارک و شواهد مورد نیاز را کامل نموده، بین آنها ارتباط منطقی برقرار کند. ثالثاً، از دخالت دادن نظریات شخصی و تعبیر و تفسیرهای غیرمنطقی خودداری نماید و با استفاده از شیوه مقایسۀ مدارک و شواهد و تحلیل منطقی آنها، گسستگی­های اسناد را برطرف کند.

منابع تحقیق تاریخی. منابع تحقیق تاریخی را می­توان به دو گروه عمدۀ زیر تقسیم کرد: منابع دست اول، منابع دست دوم یا دست چندم.

منابع دست اول، منابعی هستند که مستقیماً در ارتباط با حادثه یا پدیده قرار می­گیرند و ممکن است به شکل کتبی، شفاهی، تصویری، مادی و مانند آن مشاهده شوند.

منابع دست چندم، منابعی هستند که به طور غیر مستقیم در ارتباط با حادثه قرار دارند و به اتکای منابع دست اول تهیه می­شوند که ممکن است به صورت نقل­قول­های مستقیم یا غیرمستقیم یا به صورت کتبی و شفاهی، چند دست بگردند و از سندی به سند دیگر انتقال یابند. طبیعی است هر چه این اسناد بیشتر دست به دست شوند، ارزش آنها بیشتر کاهشش می­یابد، چون امکان دخل و تصرف یا افتادگی و بی­دقتی در آنها وجود دارد؛ بنابراین، محقق تاریخی باید تحقیق خود را به اسناد دست اول یا نزدیک­تر به آن متکی نماید.

تعدادی از منابع تحقیق تاریخی بدین شرح است:

1. منابع مکتوب. مدارکی هستند که به صورت کتبی نوشته شده­اند و در رابطۀ مستقیم با پدیده و واقعۀ مورد مطالعه قرار دارند، مانند: کتاب­ها، اجازه­نامه­ها، فرمان­ها، بیوگرافی­ها، پرونده­های اداری، شجره­نامه­ها، سفرنامه­ها، تابلوهای خطاطی، آراء دادگاه­ها، صورت جلسه­ها، گزارش­های رسمی، وصیت­نامه­ها، قراردادها، قباله­ها، کتیبه­ها و سنگ­نبشته­ها، استشهادها، اظهارنامه­ها، آگهی­ها، صورت­حساب­ها، نمایش­نامه­ها،
گزارش­های تحقیقی و... که عمدتاً خود فرد یا ناظر یا کاتب حاضر آنها را به رشتۀ تحریر درآورده است و به طور کلی از اعتبار بالایی برخوردارند.

2. منابع شفاهی. اسنادی هستند که سینه­به­سینه منتقل شده یا در خاطرات مردم قرار دارند و از حافظه­ها گرفته می­شوند. عمدۀ این منابع عبارتند از: ضرب­المثل­ها، خاطره­ها، نقل­قول­هایی که بر اساس شنیده­هایی است که از حادثه یا پدیده­ای نقل شده است، سخنرانی­ها، مصاحبه­ها و مذاکرات و مجادلات و گفتگوهایی که دربارۀ مسئله­ای انجام شده و مثلاً از نوارهای ضبط شده قابل استخراج است، آداب و سنن جامعه که برای تصویر وقایع تاریخی و فرهنگی مورد استفاده قرار می­گیرد، موسیقی، شعر، طنز و لطیفه­هایی که بر سر زبان­هاست.

3. منابع تصویری. این منابع در دوره­های اخیر و پس از اختراع دستگاه­های تصویربرداری (عکس و فیلم) توسعه یافته است. در گذشته این منابع محدود بود و غالباً از حدود تابلوهای نقاشی خارج نمی­شد، ولی امروزهاین منابع بسیار غنی و وسیع است و در آینده نیز گسترش بیشتری خواهد یافت. این منابع عبارتند از: تابلوهای نقاشی، عکس­ها، انواع فیلم از جمله فیلم­های مستند، نقشه­ها، کروکی­ها، نمودارها، تابلوهای مینیاتور، طرح­ها، عکس­های هوایی، تصاویر ماهواره­ای و مانند آن.

4. منابع ساختمانی. این منابع بناهایی هستند که در دوره­های تاریخی ساخته شده و هنوز به صورت آثار باستانی باقی مانده­اند و حاوی اطلاعات خوبی از ویژگی­های دورۀ تاریخی احداث بنا هستند. ساختمان­ها، کاخ­ها، پل­ها، جاده­ها، کنده­کاری­ها، نقوش ساختمانی، مقبره­ها، سنگ قبرها، سکونتگاه­ها، زیارتگاه­ها، کاروانسراها، آب­انبارها، قلعه­ها و نظایر آنها از این مقوله­اند.

5. منابع مادی و ابزاری. این منابع اجسامی هستند که از دوره­های تاریخی باقی مانده­اند و باستان­شناسان با تجزیه و تحلیل آنها می­توانند ویژگی­های زمان مربوط را تصویرسازی کنند و منبع خوبی برای مطالعات تاریخی فراهم آورند. این منابع عبارتند از: سلاح­ها، ظروف، ابزار کار کشاورزی و صنعتی، وسایل
حمل­ونقل، وسایل خانگی، سفال­ها، لباس­ها، سکه­ها، اشیاء هنری، مجسمه­ها، پیکرها، درها، سنگواره­ها، لوح­ها، ابزار موسیقی، اسکلت­ها و مانند آن.

6. اسناد الکترونیکی. این اسناد سابقۀ طولانی ندارند، ولی از منابع تحقیق تاریخی هستند که برای آینده ارزش پیدا می­کنند. این منابع عبارتند از: حافظۀ رایانه، دیسک­ها و دیسکت­ها و میکروفیش، میکروفیلم، جعبه­های اطلاعاتی و... .

نقد اسناد. محقق تاریخی با تکیه بر اسناد و مدارک و منابع تهیۀ آنها می­تواند اطلاعات را برای تجزیه و تحلیل جمع­آوری کند؛ بنابراین، مهمترین وظیفۀ او بررسی، نقد و ارزیابی سند است تا از این طریق اعتبار آن نزد او تأیید شود و با اطمینان خاطر بتواند به آن اتکا نماید. به این اقدام «نقد سند» گفته می­شود که بر دو نوع است: نقد بیرونی و نقد درونی.

الف) نقد بیرونی. محقق حقیقی بودن و اصالت سند را مورد بررسی قرار می­دهد. یعنی اینکه آیا سند مربوط به واقعه است یا خیر؟ و آیا احتمال جعلی بودن وجود دارد؟ محقق تاریخی باید سند را با سایر اسناد و شواهد تاریخی مربوط مقایسه نماید؛ مثلاً او باید امضا و مهر، تاریخ، نوع خط، نوع جوهر به کار رفته، نوع کاغذ، پوست یا چرم یا چوب و غیره، نوع کلمات، سبک نگارش و غیره آن را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد و آن را با سایر اطلاعات مربوط به شخص، واقعه یا فناوری دورۀ مربوط به سند مقایسه نماید و از صحت تعلق آن به موضوع مورد مطالعه اطمینان حاصل نماید.

ب) نقد درونی. پس از اطمینان از  صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، ارزیابی محتوای مطالب مطرح می­شود که آیا اطلاعات صحیح است و تصویر درستی از موضوع یا واقعه را ارائه می­دهد؟ آیا مطالب آن با موازین عقلی تطبیق می­کند؟ آیا مطالب آن با سایر اطلاعات تأیید شده از منابع دیگر همخوانی و تناسب دارد؟ آیا در بیان واقعیت غلو نشده است؟ آیا سند تحت فشار و احساس ترس یا برای خودشیرینی نوشته نشده است؟ آیا سند واقعیت را وارونه جلوه نمی­دهد؟

به طور کلی، نقد بیروی و درونی اسناد از امور پرزحمت و وقت­گیر است، ولی چاره­ای جز این نیست؛ زیرا نتایج تحقیق بر پایۀ این اسناد شکل می­گیرد و اگر روایی آنها مورد تأیید واقع نشود، تحقیق اعتبار نخواهد داشت.

---