هم چيز در مورد طراحي و اجراي مصاحبه

رایج­ترین روش گردآوری داده در علوم اجتماعی، «تحقیق زمینه­ یابی» است. این تحقیق دربرگیرندۀ دو روش اصلی «مصاحبه و پرسشنامه» است. کانل و کان[1] (1968) مصاحبه تحقیقاتی را به شکل زیر تعریف نمودند:

«یک گفتگوی دو نفره که از سوی مصاحبه­گر، جهت کسب اطلاعات مربوط به پژوهش آغاز می­گردد و توسط وی بر موضوعاتی متمرکز می­شود که او برای دستیابی به هدف­های تحقیق - که شامل توصیف، پیش­بینی و یا توضیح منظم است-  به آنها نیاز دارد»

 

مصاحبه­ هایی که در تحقیقات علوم اجتماعی به کار می­روند احتمالاً از نظر ظاهر یا هدف با انواع دیگر مصاحبه ­ها متفاوت­اند، ولی بسیاری از اصول مصاحبه موفق یکسان هستند، خواه مصاحبه برای یک پروژه تحقیقی انجام شود و خواه تبادل اطلاعات میان یک وکیل و موکلش باشد.

برقراری ارتباط صمیمانه بین مصاحبه­گر و مصاحبه­شونده نقش مهمی در ثمربخشی این روش دارد، زیرا مصاحبه برای پی بردن به واقعیت­ها، احساسات، گرایش­ها، باورها و علایق مصاحبه­شونده طراحی و برنامه­ریزی می­شود و تحقق این امر با برقراری ارتباط صمیمانه و جلب اعتماد مصاحبه­شونده مقدور است. در این روش، مصاحبه­گر به دنبال نفوذ در مصاحبه­شونده نیست و نمی­خواهد طوری عمل کند که باعث بروز تغییر در وی شود.

مراحل چندگانۀ فرآیند مصاحبه

1. تنظیم یا انتخاب برنامۀ مصاحبه (مجموعه پرسش­ها، اظهارات، تصاویر، یا دیگر محرک­هایی که موجب بیان پاسخ می­شوند) و یک مجموعه قواعد یا رویدادهای خاص برای استفاده از برنامه.
2. اجرای مصاحبه (سعی در دریافت پاسخ­ها یا بروز وقایعی که می­بایست طبقه­بندی شوند).
3. ثبت پاسخ­ها (توسط یادداشت­برداری، تجهیزات الکترونیکی، یا وسایل دیگر).
4. تهیۀ رمزهای عددی (مقیاس یا دیگر نظام­های عددی که پاسخ­های ثبت شده به آنها تبدیل شوند و نیز مجموعه قواعد تبدیل آنها).
5. رمزگردانی پاسخ­های مصاحبه.

 

انواع مصاحبه

1-  از نظر آزادی­بیان مصاحبه­گر و مصاحبه­شونده

یکی از تفاوت­های اصلی میان مصاحبه­ها، میزان ساختاری است که محقق به پاسخگو تحمیل می­کند. مصاحبه­ها از نظر ساختاری می­توانند از جدول مصاحبۀ بسیار سازمان­یافته که در آن جای هیچ تغییری نیست، تا مصاحبه سازمان­نیافته که اکتشافی و غیرمستقیم است، تغییر کنند. مصاحبۀ بسیار سازمان­یافته معمولاً شامل یک دسته پرسش­های ویژه و نیز یک سلسله پاسخ­های طبقه­بندی شده است که از قبل تعیین شده­اند و باید برای پاسخگو خوانده شوند. طرز کار و نظم پرسش­ها چنان تعیین شده است که برای همۀ پاسخگوها کاملاً یکسان باشد. پاسخگو فقط یکی از پاسخ­هایی را که ارائه شده است، انتخاب می­کند. در این شیوه، پرسش­های با پاسخ آزاد، به ندرت ارائه می­شوند یا اصولاً از آنها استفاده نمی­شود.

در مصاحبۀ اکتشافی که در سوی دیگر فرآیند مصاحبه جای دارد، مصاحبه­گر می­باید در مورد تعدادی از عناوین از پیش انتخاب شده در ذهن پاسخگو کاوش کند، ولی توجهی به پرسیدن پرسش­های خاص به شکل از پیش تعیین شده ندارد. مصاحبه­گری که از این روش استفاده می­کند، نه دارای پرسش­های استاندارد شده­ای است که باید از همۀ پاسخگوها پرسیده شود و نه به طبقه­بندی کردن پرسش­ها در حول و حوش موضوع می­پردازد. در عوض، مصاحبه­گر جنبه­های متعددی از نظرات مصاحبه­شونده را می­کاود و موضوعات را آن­طور که در گفتگو پیش می­آیند مطرح می­کند، عناوین جالب توجه را تعقیب می­کند و به نیروی تحلیل و ابتکار خود مجال تاخت و تاز می­دهد. در همین حال سعی وی ایجاد فرضیه­های جدید و آزمودن آن طی مصاحبه است.

میان این دو حد نهایی، روش­های متعدد دیگری برای انجام مصاحبه وجود دارند. برخی نزدیک به یک سر طیف - یعنی مصاحبه سازمان­یافته- قرار دارند و پرسش­های مشخصی را دربرمی­گیرد، ولی به این پرسش­ها به شکلی آزاد پاسخ داده می­شود. در اینجا، سؤالات طبقه­بندی و از قبل طرح­ریزی شده­اند، ولی پاسخ­ها چنین نیستند. از تمام پاسخگوها پرسش­های مشابهی می­شود ولی آنها آزادند که پاسخ خود را به هر طریقی که مایل­اند ارائه دهند. در این مورد مسئولیت رمزگردانی پاسخ­ها و طبقه­بندی آنها برای تجزیه و تحلیل بر عهده محقق است.

یکی از روش­های دیگری که نزدیک به سر دیگر طیف - یعنی مصاحبۀ سازمان­نیافته- قرار دارد، روشی است که طی آن محقق عناوین نسبتاً مشخصی را در نظر دارد که لازم است در مصاحبه عنوان شوند و این موارد در یک راهنمای مصاحبه گنجانده می­شوند. ولی جزئیات مصاحبه، شیوۀ بیان پرسش­ها و ترتیب آنها توسط خود فرآیند مصاحبه تعیین می­شوند. راهنما صرفاً بدین منظور مورد استفاده قرار می­گیرد که مطمئن شویم به کلیۀ مسائل مورد نظر در روند گفتگو توجه شده است، ولی مصاحبه سازمان نیافته باقی می­ماند.

نوع وسیله­ای را که شخص برمی­گزیند، می­توان توسط نیازهای خاص و مقاصد تحقیق، تعیین کرد. مصاحبه­های بسیار سازمان­یافته، مناسب­ترین روش برای آزمون فرضیه­های مشخص­تر و تعریف دقیق نتایج هستند. در این روش فرض بر این است که محقق اطلاعات نسبتاً جامعی را در مورد موضوع و نیز پاسخگوها در دست دارد، به طوری که قبل از آنکه مصاحبه را آغاز کند، می­تواند طبقه­بندی­های معناداری را برای پرسش­ها و پاسخ­ها در نظر گیرد. همچنین در مواردی که محقق مایل به کسب مجموعه اطلاعات بنیادی مشابهی در مورد کلیۀ موضوع­هاست یا نمونه بزرگی از پاسخگوها باید مورد مطالعه قرار گیرند،
می­توان از روش مصاحبه­های بسیار سازمان­یافته استفاده نمود. در مورد دوم، بدون شک مصاحبۀ
سازمان­یافته، گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات را ساده­تر می­کند. از سوی دیگر، روش مصاحبۀ بسیار سازمان­نیافته بیشتر مناسب مطالعات اکتشافی و مطالعات دیگری است که در آن اطلاعات دقیقی در مورد مسائل پیچیده­تر و با جزئیات بیشتر مورد نیاز است.

2-  از لحاظ محور و موضوع

الف) مصاحبه­های کانونی. رعایت محورها یا کانون­های مورد مصاحبه از لحاظموضوع خاص در زمان و مکان و خصوصیات معین مصاحبه­شوندگان (مثلاً بررسی خاص ترافیک).

ب) مصاحبه­های متناوب. مراجعه مکرر به مصاحبه­شوندگان (پانل) جهت مقایسه تغییر رفتارها و نگرش­ها (سنجش واکنش مخاطب در برابر یک سؤال در زمینه­های مختلف).

ج) مصاحبه­های ساخت­یافته. تعیین اصولِ علمی در یک مصاحبه با برنامه­ریزی مشخص.

3-  از نظر نحوۀ انجام مصاحبه

الف) مصاحبه چهره به چهره. مزیت عمده مصاحبه­های مستقیم این است که محقق می­تواند در صورت نیاز، پرسش­ها را تعدیل و شک و تردیدها را تبیین کند و اطمینان نماید که پاسخ­ها از طریق تکرار یا عبارت­بندی مجدد سؤال­ها به طور صحیح درک می­شوند. همچنین محقق می­تواند حرکات غیرکلامی مصاحبه­شونده را مشاهده نماید، زیرا هر گونه ناراحتی، استرس یا مشکلاتی که پاسخ­دهنده تجربه می­کند، می­تواند از طریق اخم کردن، حالت عصبی به خود گرفتن و یا دیگر حالاتی که به طور ناخودآگاه با حرکات بدن خود نشان می­دهد، آشکار سازد.

البته این شیوه، معایبی نیز دارد. از جمله معایب آن محدودیت­های جغرافیایی، منابع وسیع و هزینۀ بالای آموزش مصاحبه­کنندگان. عیب دیگر آن است که پاسخ­دهندگان ممکن است هنگامی که به صورت رودررو با مصاحبه­کننده ارتباط برقرار می­کنند، از اینکه پاسخ­های آنها با ذکر نام عنوان شود احساس نارضایتی و ناراحتی کنند.

ب) مصاحبه­های تلفنی. از دیدگاه محقق، مزیت عمدۀ مصاحبۀ تلفنی این است که می­توان با تعدادی از افراد مختلف در یک زمان نسبتاً کوتاه مصاحبه کرد. از دیدگاه پاسخ­دهنده، چنین مصاحبه­ای می­تواند هر گونه ناراحتی که برخی از پاسخ­دهندگان ممکن است در مواجه با مصاحبه­کننده احساس کنند، حذف کند. همچنین این احتمال وجود دارد که بیشتر پاسخ­دهندگان بتوانند از اینکه در مصاحبه تلفنی نامشان فاش شود، نسبت به زمانی که به صورت رودررو مصاحبه انجام می­گیرد، کمتر احساس ناراحتی کنند.

عیب عمدۀ مصاحبه تلفنی آن است که پاسخ­دهنده می­تواند بدون اعلام قبلی یا توضیح دیگری تلفن را قطع و مصاحبه را ناتمام خاتمه دهد. برای حل این مشکل از قبل با مصاحبه­شونده هماهنگ کنید و تقریبی از مدت زمان مصاحبه به او بدهید. در این صورت احتمال همکاری مصاحبه­شوندگان بیشتر می­شود. عیب دیگر مصاحبۀ تلفنی این است که محقق قادر نخواهد بود تا حرکات و حالات بدن پاسخ­دهنده را ببیند.

ج) مصاحبه­ با کمک رایانه. در این نوع مصاحبه سؤال­ها روی صفحه نمایش رایانه نشان داده می­شود و مصاحبه­ کننده می­تواند به طور مستقیم، پاسخ­های پاسخ­دهندگان را وارد رایانه کند. صحت جمع­آوری داده­ها به طور قابل ملاحظه­ای افزایش داده می­شود، زیرا به کمک نرم­افزار می­توان برای نشان دادن سوءگیری ایجاد شده و رفع آن یا پاسخ­های خارج از موضوع، نوعی برنامه داد. نرم­افزار مصاحبه به کمک رایانه، همچنین مصاحبه­کنندگان را از پرسیدن پرسش­های غلط یا اشتباه در سلسله مراتب سؤال­ها بر حذر می­دارد.

دو نوع از برنامه­های مصاحبه به کمک رایانه وجود دارد: مصاحبۀ تلفنی به کمک رایانه و مصاحبۀ شخصی به کمک رایانه. از آنجایی که مصاحبۀ شخصی به کمک رایانه نیاز به سرمایه­گذاری زیاد برای سخت­افزار و نرم­افزار دارد، بسیار کم مورد استفاده قرار می­گیرد. مزیتی که مصاحبۀ تلفنی به کمک رایانه دارد، آن است که می­تواند خوداجرا باشد؛ یعنی پاسخ­دهندگان می­توانند رایانه­های خود را خودشان به محض دریافت نرم­افزار، روشن کرده و پاسخ­ها را وارد رایانه کنند.

محاسن روش مصاحبه

1. روش مصاحبه برای مطالعات عمیق، ژرفانگر و موردی روش مناسبی است؛ زیرا تعداد افراد مورد مطالعه محدودند؛ بنابراین، وسعت جامعه کم، ولی عمق مطالعه بسیار زیاد است.
2. روش مصاحبه برای مطالعۀ افراد جامعه­ای که سواد لازم را ندارند، بسیار مفید است؛ زیرا نمی­توانند پرسشنامه را مطالعه و تکمیل کنند.
3. مصاحبه باعث می­شود مصاحبه­شونده یا پاسخگو به خوبی نسبت به اهداف و اغراض و مقاصد پرسش­ها و نیز تحقیق آگاه شود. بنابراین، امکان درک، کشف و دریافت پاسخ­های مناسب که به محقق برای دستیابی به حقیقت و کشف مجهول کمک نماید، فراهم شود.
4. محیط مناسب و فضای صمیمانه­ای بین مصاحبه­گر و مصاحبه­شونده فراهم می­شود که باعث می­گردد مصاحبه­شونده همکاری لازم را با محقق داشته باشد و او را در رسیدن به اهداف تحقیق کمک کند.
5. اگر مصاحبه، به خصوص نوع آزاد آن با هدایت و هوشیارانه مصاحبه­گر همراه باشد باعث می­شود که مصاحبه­شونده اندیشه­اش را با آزادی و علاقۀ زیادتری بیان کند.

معایب روش مصاحبه

1. این روش وقت­گیر و پُرخرج است و زمان زیادی را طلب نموده، جامعۀ محدودی را مورد مطالعه و شناسایی قرار می­دهد.
2. اطلاعات به دست آمده از طریق روش مصاحبه را نمی­توان همانند روش پرسشنامه به جامعۀ بزرگتری تعمیم داد؛ زیرا این اطلاعات بر پایۀ تعداد محدود و موردی جمع­آوری می­شود و تنها می­توان نتایج را به افراد مشابه تعمیم داد.
3. قابلیت تعبیر و تفسیر اطلاعات به ویژه در مصاحبۀ آزاد پایین است و محقق باید دقت، حوصله و وقت زیادی را صرف این کار کند. حتی قبل از شروع مصاحبه، محقق بید روش تحلیل و تفسیر اطلاعات را پیش­بینی و طرح­ریزی نماید.
4. به مصاحبه­گران مجرب و کارآزموده نیاز است؛ زیرا مصاحبه امری است فنی و تخصصی و از عهده هر کس برنمی­آید.
5. تماس­های شخصی که بین مصاحبه­گر و مصاحبه­شونده برقرار می­شود، باعث توسعه روابط عاطفی
   می­گردد؛ بنابراین، ممکن است اطلاعات با اظهارنظرهای شخصی آمیخته شود و مصاحبه­شونده
   پاسخ­هایی را بدهد که به نظر مصاحبه­گر خوشایند باشد؛ ولو واقعیت نداشته باشد؛ یا مصاحبه­گر قبل از اینکه به دنبال کشف واقعیت باشد، مواردی را تعقیب و جستجو کند که حدس­های او را تقویت نماید.
6. چون مصاحبه روشی انعطاف­پذیر است، احتمال دارد که باعث شود که مصاحبه­گر فکر کند هر طور که دلش می­خواهد می­تواند سؤال کند یا مصاحبه­شونده تصور کند که هر چه دلش می­خواهد می­تواند بگوید. تبعاً این تصورات در صحت اطلاعاتی که گردآوری می­شود، اخلال ایجاد می­کند.

 

 

---