روش تحقيق اقدام پژوهي، روشي پر كاربرد در تحقيقات آموزش و پرورش

       « اقداپژوهي در برنامه هاي پيش از خدمت و ضمن خدمت آموزش حرفه اي ، به ويژه در تربيت معلمان ، داراي كاربردهاي وسيعي است .

اخيراً دامنهي آن ، ساير مشاغل مثل حرفههاي بهداشتي، ‌خدماتي ، نظامي ، مدني و نيز مواردي همچون امور مذهبي و سياسي را در برگرفته است. در برخي موارد ، از اقدامپژوهي مبنايي براي اقدام مشاركتي در راه اصلاحات اجتماعي و نوآوريهاي فرهنگي استفاده ميشود . به علاوه ، اقدامپژوهي به عنوان شكلي با ارزش از پيشرفت فردي و اجتماعي ، براي جوانان و بزرگسالان در محيطهاي آموزشگاهي و اجتماعي ،‌ مورد توجه قرار مي گيرد .»

 

 

       فكر نو و كارساز بايد از ذهن خود معلمان تراوش كند ؛ به عبارت ديگر اگر قرار باشد در عالم معلمي كاري كارستان و درخور توجه صورت گيرد ، تفكر و فلسفهي آن بايد در درجه نخست بر شاخسار انديشهي معلمان جوانه زند و رشد كند. اگر پژوهشهاي دانشگاهي فراواني در زمينهي تعليم و تربيت انجام دهيم ، ولي نتوانيم نتايج و يافتههاي آن را براي معلمان قابل درك سازيم و دانش تربيتي را در وجود آن متمكّن كنيم ، اين پژوهشها عليرغم اهميت و ارزش فراوان خود تحول كارسازي در انديشه و عمل معلمان ايجاد نخواهد كرد . امّا اقدامپژوهي كه پژوهشي براي ارتباط يافته هاي يك پژوهشگر و كاربست آن در محيط كاري او است اين امكان را فراهم مي آورد كه تحول كارسازي در فكر و عمل معلّمان ايجاد شود .

آمادگي هاي لازم پيش از انجام پژوهش

       براي انجام هر پژوهش ، لازم است پژوهشگر از آمادگيهاي لازم و مقدماتي خاصي برخوردار باشد كه پژوهش در عمل نيز از اين مسأله مستثني نيست . در اين مبحث بطور خلاصه به چند نمونه از آمادگيهاي لازم پيش از اقدام پژوهي اشاره ميشود .

الف : گروههاي كاري و مرتبط با شما :

      برخي از گروههايي كه ممكن است معلم پژوهنده به ارتباط با آنان نياز داشته باشد عبارتند از :

1-  مشاركت كنندگان : مانند كاركنان محل خدمت شان ، شاگردان مدرسهاي كه در آن كار مي كنيد ، اولياي دانشآموزان و … .

2-  دوستان نقاد شما : گروه موثر ديگري هستند كه لازم است با آنان در ارتباط باشيد . نقادي        ميتواند هم توسط شخص پژوهنده و هم توسط همكاران ، مديريت ، معاونت مدرسه و  … انجام گيرد .

3-  استادان يا راهنمايان شما : گروه ديگري هستند كه ميتوانند شما را در رسيدن به هدف يعني تغيير وضع موجود و نامطلوب ياري دهند .

4-  همكاران پژوهشگر شما : برخي از افراد نيز همچون شما به حل مسأله يا تغيير وضع نامطلوب موجود علاقمند هستند ، پس بايد بكوشيد در ارزيابي چگونگي پيشرفت و يافتههاي خود از نظريات و افكار آنان بهرهمند شويد .

5-   گروه ارزياب : شامل كساني است كه به كار شما اعتبار مي بخشند . اين افراد كه مي توانند با انتقادها و ارزيابيهاي خود شما را راهنمايي كنند ، ممكن است همكاران شما و مشاركت كنندگان در اجراي پژوهش باشند .

 ب : توسعهي مهارتهاي فردي :

      در اينجا مهارتها و ويژگيهايي وجود دارد كه به شخص معلم پژوهنده مربوط ميشود ؛ او بايد در انجام پژوهش ، از اين مهارتها و ويژگيها برخوردار باشد و آنها را به كار بندد . برخي از اين مهارتها و ويژگيها عبارتند از :

1-  مهارت گوش دادن : سعي كنيد بيشتر از آنچه حرف مي زنيد گوش دهيد و سخناني را كه در يك جمع در رابطه با مسأله يا مشكل شما به ميان ميآيد ، ضبط و آنرا بازبيني نماييد .

2-  مهارت در مديريت : لازم است با اصول و روشهاي درست مديريت آشنايي داشته باشيد .     وقتشناسي ، شركت منظم در جلسات و احترام به حرفهاي ديگران از جمله اين مهارتهاست . پس ابتدا خود و سپس ديگران را اداره كنيد .

3-  مهارت در همكاري و مشاركت : پژوهش در عمل مستلزم آن است كه خود را عضوي از يك گروه بدانيد و كار خويش را براساس اين تفكر پيريزي كنيد .

4-  توجه به گوناگوني انديشهها و رفتارها : افراد با يكديگر تفاوت دارند و زمينههاي فكري و عملي آنان نيز متفاوت است پس بايد سعي كنيد در تحقيق خود از افكار و نظريات همهي كليه افراد بهره گيريد و آنها را به كار بنديد .

5-  تقويت اراده و اعتمادبهنفس : پژوهش هميشه با مشكلات و موانعي همراه است پس هيچ گاه از كلمهي «نميتوانم» استفاده نكنيد ؛ خواستن توانستن است .

ج : ملاحظات عملي

      پژوهشگر علاوه بر توجه به مهارتهاي لازم براي ايجاد ارتباط ميان افراد ، بايد پيش از طراحي تحقيق و اجراي آن ملاحظات عملي ديگري را نيز مدنظر داشته باشد كه اين ملاحظات عبارتند از :

1-  نقش پژوهشگر : پژوهنده بايد اعتماد كساني را كه با آنان كار مي كند ، نسبت به خود جلب نمايد تا افراد در برابر او احساس بيگانگي نكنند ؛ طرز پوشيدن لباس ، نوع وسيلهي رفت و آمد، نحوهي سخن گفتن به هنگام مذاكره و … همگي ميتواند در افرادي كه با آنان كار ميكنيد تاثيرگذار باشد و پژوهش را به سمت و سويي خاص سوق دهد .

2-  شناسايي گروههاي ذينفع : بايد همهي گروههاي ذينفع در پژوهش را در سازمان ، نهاد يا گروهي كه با آنها كار مي كنيد شناسايي نماييد و بكوشيد همهي آنها چنين احساس كنند كه در صورت همكاري با شما و تغيير وضع موجود و نامطلوب ، منافع آنان تأمين خواهد شد .

3-  شناسايي افراد متنفذ : در همهي گروهها ، سازمانها و نهادها و افرادي وجود دارند كه بيش از ديگران داراي نفوذ هستند و ميتوانند اطلاعات مناسب و دقيقي در اختيار محقق قرار دهند .      بيتوجهي به اين افراد ممكن است مانع پيشرفت كارها شود .

4-  ايجاد تصويري روشن از موقعيتها : گاهي پژوهشگران به علت عدم آگاهي از وضعيت و موقعيت محيط كار دچار شكست ميشوند پس لازم است پيش از آغاز كار تصوير روشني از تاريخچه و وضعيت افراد و كار خود ترسيم كنيد .به عنوان نمونه اگر فرد مورد مطالعه دانشآموز باشد اين تصوير شامل مواردي همچون پيشينهي تحصيلي دانش آموز ، وضعيت خانوادگي او ، گروههاي مرتبط ، مشكلات و امكانات موجود و  …

 د : روابط انساني و مراعات اخلاق :

      از آنجا كه در پژوهشهاي علوم رفتاري محور پژوهش انسان است ، از اين رو ضرورت  دارد معلم پژوهنده مسايل اخلاقي و روابط انساني خاصي را در محيط كار خود رعايت كند كه عبارتند از :

1-  ضرورت مذاكره با مسئولان : لازم است مسئولين رده بالاي محيطي را كه در آن به تحقيق خواهيد پرداخت ، در جريان كار تحقيق بگذاريد .

2-  رازداري در ارايهي گزارش : حفظ اسرار مربوط به اطلاعات جمعآوري شده ، هويت اشخاص و مكان ، دادهها و آمار و ارقام ، وظيفهي هر معلم پژوهنده است .

3-  حفظ حق همكاري نكردن ديگران : اگر فرد يا گروهي مايل به همكاري نباشد ، محقق نمي تواند مشكل آنان را حل كند و اصولاً در چنين شرايطي محقق مخير نيست كه تحقيق را ادامه دهد .

4-   حفظ اعتماد:  اعتماد گروهكاري را به خود جلب نماييد و از سوءتفاهمات درامر پژوهش بپرهيزيد .

5-   آگاه سازي ديگران : شركت كنندگان را از آنچه كه در جريان پژوهش براي شما اتفاق مي افتد آگاه كنيد .

 

مراحل يا چرخه ي پژوهش در عمل

 

      پژوهش در عمل همانند هر پژوهش دانشگاهي و علمي داراي مراحل و چرخههايي است كه معلم پژوهنده بايد آنها را رعايت كند . اگرچه اين روش در برخي از اين چرخهها با پژوهشهاي دانشگاهي نقاط مشتركي دارد . امّا با توجه به «مارپيچي» يا «دوري بودن» آن ، محقق مجاز است   روشهاي مختلفي را در ارايهي  گزارش خود انتخاب نمايد .

ديدگاه پژوهشگران و انديشمندان دربارهي چرخهي پژوهش در عمل :

جين مك نيف ( JEAN  MCNIFF )

      او در كتاب اقدامپژوهي (action research) چرخهي پژوهش در عمل را به سه مرحلهي عمده تقسيم مي كند . 1-  تشخيص (طراحي)  2- تغيير (اجرا)    3- ارزيابي (ارزشيابي) ¹

به اين معنا كه پژوهشگرِ عمل ، مسألهاي را تشخيص ميدهد ، تلاش ميكند وضع نامطلوب (مسأله) را تغيير دهد و اين تغيير را ارزيابي علمي كند ؛ اگر نتيجه مثبت بود كار را ادامه ميدهد و در غير اين صورت به راههاي ديگري ميانديشد . برخي از پژوهشگران به مراحل فوق ، مرحلهي ديگري افزوده و چرخهي پژوهش در عمل را به چهار مرحلهي آمادگي ، تشخيص ، تغيير و ارزيابي تقسيم كرده اند . ^([2])ارنست تي استرينگر ( Ernest T.Stringer )

      او در كتاب تحقيق عملي(Action research)چرخهي پژوهش درعمل رابهسه مرحلهي عمده تقسيم مي نمايد :    1- نگاه كنيد (شناسايي وضع موجود)         2- فكر كنيد (تفسير و توضيح)          

3- عمل كنيد (حل مشكلات ساده) [3] 

      بطور كلي اكثر انديشمندان پژوهشي در حوزهي تعليم و تربيت مراحل نهگانه را براي چرخهي اقدامپژوهي پيشنهاد ميكنند كه اين چرخهي نهگانه از تلفيق سه مرحلهي فوق اتخاذ شده است .

مراحل نهگانهي چرخهي پژوهش در عمل : ^([4])

1-    مشخص كردن موضوع و عنوان پژوهش (موضوع)

2-    توصيف وضعيت موجود و تشخيص مسأله (بيان مسأله)

3-    گردآوري اطلاعات (شواهد 1)

4-    تجزيه و تحليل و تفسير دادهها

5-    انتخاب راه جديد موقتي

6-    اجراي طرح جديد و نظارت بر آن

7-    گردآوري اطلاعات (شواهد 2)

8-    ارزشيابي تاثير اقدام جديد و تعيين اعتبار آن

9-    تجديدنظر و دادن گزارش نهايي يا اطلاع رساني ²

در اين مبحث براي آگاهي معلمان پژوهشگر از چرخهها و مراحل اقدام پژوهي و رعايت اين چرخهها در طرح معلم پژوهنده ، به تعريف و تفسير هر يك از آنها ميپردازيم .

1- مشخص كردن موضوع يا عنوان پژوهش

      نخستين گام در هر پژوهش تعيين موضوع يا زمينهي تحقيق است . هر موضوع اقدامپژوهي در گام نخست بايد داراي ويژگيهايي باشد تا اقدام پژوه بتواند آن  را در عمل پياده نمايد ، اين ويژگيها عبارتند از :

1. با شغل اقدام پژوه در ارتباط باشد . مثال :

چگونه ميتوانم دانشآموز خود را در برقراري ارتباط اجتماعي با ديگر دانشآموزان كلاس و محيط مدرسه ياري دهم . (مناسب)

براي بهبود وضعيت اقتصادي دانشآموزان بيسرپرست چه بايد كرد . (نامناسب)

2. قابل بررسي و تحقيقپذير باشد؛بدين معنا كه وسيع نباشد و منابع اطلاعات در دسترس باشد . مثال:

چگونه توانستم دانشآموزان مقطع دبيرستان را به درس انگليسي علاقمند نمايم . (مناسب)

براي بهبود وضعيت معيشتي معلمان چه بايد كرد . (موضوع نامناسبي است زيرا وسيع است ، قابل بررسي توسط معلم پژوهنده نيست و به امكانات زيادي نياز دارد)

3. مورد علاقه پژوهشگر باشد ؛ موضوع اقدامپژوهي مسألهاي باشد كه معلم بههنگام كار به آن بر     مي خورد و علاقمند است كه آنرا حل نمايد .

4. داراي اهميت باشد؛ به عبارت ديگر كاربردي باشد؛ حل آن پيشرفتي در كار حاصل نمايد و…. مثال:

براي كاهش اضطراب امتحان در دانشآموز خود چگونه عمل كردم . (مناسب)

چگونه توانستم طرحي جامع براي اوقات فراغت دانشآموزان تدوين نمايم . (نامناسب است زيرا اهميتي در كلاس درس و محيط كار معلم ندارد.)

5. در توان پژوهشگر باشد ؛ با توجه به امكانات و شرايط موجود و تخصخص معلم پژوهنده قابل بررسي باشد .

مثال : چگونه توانستم با برگزاري امتحانهاي كوتاه مدت هفتگي موجبات پيشرفت دانش‌آموزانم را در درس رياضي فراهم سازم . (مناسب)

       - چگونه ميتوان با تغيير محتواي كتاب درسي ميزان يادگيري را در فراگيران افزايش داد . (نامناسب است زيرا از توان معلم پژوهنده خارج است و با توجه به شرايط كلاس ، زمان و تخصص قابل اجرا نيست.)

6. منابع اطلاعات كافي در اختيار باشد ؛ با توجه به اينكه اطلاعات ، اساس هر پژوهش را تشكيل    ميدهد ، عدم دسترسي محقق به اطلاعات كافي كار تحقيق را دشوار ميكند . منابعي مانند كتاب ، روزنامه ، مجله و … بايد در اختيار پژوهشگر باشد .

1-1 راههاي شناخت مسأله يا موضوع پژوهش (منابع مربوط به موضوع پژوهش) :

      شواهد لازم براي مشخص كردن زمينه و موضوع پژوهش را ميتوانيد از منابع ذيل بدست آوريد :

    v     يادداشتهاي روزانهاي كه تفكرات اساسي خود را در آن ثبت ميكنيد يا يادداشتهاي مربوط به فعاليتهاي روزانهي دانشآموزان در دفتر مدرسه .

    v     احساس شما به عنوان يك معلم ؛ احساس مي كنيد كه وضعيت مطلوب نيست و كارها بهخوبي پيش نميرود بنابراين موقعيت بايد تغيير كند .

      v        اسناد و مدارك آموزشي مانند برگههاي امتحاني ، پروندههاي تحصيلي دانشآموزان ، دفتر ثبت نمرات روزانه و … .

      v        واكنش يا شكايت مديريت مدرسه‌، والدين دانشآموزان و … در جلسات آموزشي مدرسه .

      v        شركت در جلسات ، گردهماييها ، سخنرانيها و  … .

2-1 ملاحظات عملي در طرح يك موضوع يا سئوال اقدامپژوهي :

    v     موضوع پژوهش بصورت سئوالي مطرح و از كلماتي مانند چگونه ميتوانم ، چگونه مي توان ، چگونه توانستم و … در ابتداي سئوال استفاده شود .

      v        روشن و قابل فهم باشد به عبارت ديگر چند پهلو نباشد مثال :

چگونه ميتوانم مشكل زبان را در دانشآموز خود ، علي ، برطرف نمايم ؟ (نامناسب است زيرا مشخص نيست كه در اين عبارت ، زبان به معني لسان است يا به معني زبان در درس انگليسي يا فارسي)

      v        حداقل بصورت جملهي كوتاه مطرح گردد . مثال :

چگونه  ميتوانم مطمئن باشم روشي را كه دربارهي غيبت دانشآموزانم بكار ميبرم مناسب است و چه راهكارهاي مناسبتري را ميتوانم بكار گيرم ؟ (نامناسب)

چگونه مي توانم علاقمندي به يادگيري درس شيمي را در دانشآموز خود افزايش دهم ؟

چگونه توانستم دانشآموز خود را در يادگيري و درك مفاهيم قرآني تقويت كنم (چگونه توانستم يادگيري و درك مفاهيم قرآني را در دانشآموز خود تقويت نمايم) .

براي كاهش اضطراب امتحان دانشآموز خود چگونه عمل كردم ؟

    v     در طرح پرسش ، از كاربرد اصطلاحات و مفاهيم مبهم  پرهيز شود و در صورت استفاده از چنين اصطلاحات و مفاهيمي ، معناي آن در داخل پرانتز و در مقابل آن اصطلاح ، بهصورت كوتاه ذكر گردد . مثال :

چگونه مشكل فوبياي اجتماعي حامد را حل نمودم ؟ (در اينجا فوبياي اجتماعي به معناي يك بيماري روحي و رواني بايد توضيح داده شود)‌

چگونه توانستم در تدريس مشاركتي تفكر واگرا (حل يك مسأله از چند راه)را جايگزين تفكر همگرا (حل يك مسأله از يك راه)نمايم ؟

      v    حدود مسأله و افرادي كه مسأله به آنها مربوط ميشود مشخص شود . مثال :

چگونه توانستم مشكل انشا نويسي دانشآموز خود

---