روش تحقيق پيمايشي در علوم اجتماعي

روش تحقيق پیمایشی به معنای فن خاصی برای جمع‌آوری اطلاعات نیست. با این وجودكه ‏پرسشنامه در این روش كاربرد گسترده‌ای دارد، اما برای جمع‌آوری اطلاعات می‌توان از فنون دیگراستفاده کرد.پیمایش، مجموعه ای از روش های منظم و استاندارد است که برای جمع آوری اطلاعات درباره افراد، خانواده ها و یا مجموعه های بزرگتر مورد استفاده قرار می گیرد وهمچنین روشی برای بدست آوردن اطلاعاتی درباره ی دیدگاهها، باورها، نظرات، رفتارها یا مشخصات گروهی از اعضای یک جامعه آماری از راه انجام تحقیق است.

این روش احتمالا بهترین روش موجود برای آن دسته از پژوهندگان اجتماعی است که علاقه مند به جمع آوری داده های اصلی برای توصیف جمعیت های بزرگ هستندکه نمی توان بطور مستقیم آنهارا مشاهده کرد . با نمونه گیری احتمالی دقیق میتوان گروهی از پاسخگویان را فراهم کرد که  ویژگیهای آنان منعکس کننده ویژگیهای جمعیت بزرگتر باشد هم چنین این روش وسیله خوبی برای سنجش نگرشها و جهت گیریها است . میتوان از پیمایشها برای هدفهای توصیفی واکتشافی استفاده کرد .

پیمایش از روش‌های تحقیق اجتماعی است، كه مانند هر روش ‏دیگر طرفداران و منتقدانی دارد. هدف ارائه دستورالعمل مفیدی برای اجرای درست ‏روش پیمایشی است و قصد دفاع از آن را ندارد. منتها باید دانست كه بسیاری از انتقادهایی كه از این روش می‌شود، ‏ناشی از برداشت‌های نادرست از این روش است. مقایسه روش پیمایش با سایر روشها:

روش پیمایش با سایر روشها دارای تفاوتهایی است. برای مثال در روش مطالعه موردی، تنها یك واحد تحلیل وجود دارد و تمام داده‌ها برای همان "یك مورد" جمع‌آوری می‌شود و چون مورد دیگری وجود ندارد، برای فهم رفتار و گرایش‌های آن مورد، از مقایسه نمی‌توان بهره گرفت.

تعريف روش پيمايشي
پيمايش، روشي است براي بدست‌آوردن اطلاعاتي در باره ديدگاهها، باورها، نظرات، رفتارها، انگيزه‌ها يا مشخصات گروهي از اعضاي يك جامعه اين روش آماري است كه از راه انجام تحقيق و پژوهش علمي ميسر مي‌شود. همچنين پيمايش را مي‌توان روشي علمي در تحقيقات اجتماعي قلمداد كرد كه شامل، روشهاي منظم و استاندارد براي جمع‌آوري اطلاعات درباره افراد، خانواده‌ها يا مجموعه‌هاي بزرگتري از گروههاي مختلف جامعه است. در حقيقت پيمايش را مي‌توان هم به ابزار استفاده براي جمع‌آوري داده‌ها و هم به فرايند‌هاي بكار گرفته شده هنگام بهره‌گيري از آن ابزار تلقي كرد.
پيمايشهاي سازماني يا انجام پژوهش در حوزه شناخت افكار عمومي در قالب پروژه هاي نظرسنجي و افكار سنجي اولين بار پس از جنگ جهاني دوم به صورت منسجم و علمي به عنوان ابزاري جهت سنجش روحيه كاركنان انجام پذيرفت. در شرايط كنوني بدليل تاكيد سازمانها بر مشتري مداري و جلب رضايت خاطر مشتريان، بالابردن كيفيت محصولات و بهينه سازي روشهاي توليد، توزيع خدمات و كالاها و همچنين كسب راههايي مناسب جهت ارائه خدمات پس از فروش به مصرف‌كنندگان و... پيمايشهاي سازماني از اقبال و محبوبيت بيشتري برخوردار شده‌اند.  همه سازمانها به شيوه‌هاي مختلف با مخاطبان خود ارتباط برقرار مي‌كنند و ضمن ارائه اطلاعات به آنان سعي در شناساندن و معرفي  سازمان و همچنين تبليغ كالاها و خدمات خود دارند. انجام اينگونه فعاليتهاي پژوهشي به ويژه در بخش شناخت افكار عمومي غالباً به عهده روابط عمومي هر سازمان نهاده شده است چرا كه  با انجام پژوهش در فرايندي دو طرفه و متقابل  هم مي‌توان  نيازها و علايق مشتريان را شناخت وهم ميزان موفقيت و اثربخشي ارتباطات سازماني را در بخشهاي داخلي و بيروني اندازه‌گيري كرد.

فرايند پژوهشي پيمايش
پيمايش يك فرايند پژوهشي است كه به منظور جمع‌آوري اطلاعات درباره اين موضوعات كه: مردم چه مي‌دانند؟ چه فكر مي‌كنند؟ چه كاري انجام مي‌دهند؟ و... انجام مي پذيرد.
پژوهشهاي پيمايشي مي‌‌توانند در سه سطح انجام‌پذيرند كه شامل توصيف، تبيين و كشف  هستند.
پژوهشهاي افكارسنجي و نظرسنجي از جمله پيمايشهايي محسوب مي‌شوند كه در بخش توصيفي مطرح مي‌شوند. در حوزه توصيف، اين روش به منظور توصيف يك جامعه تحقيقي در زمينه يك پديده معين انجام مي‌شود. به همين دليل در پيمايشهاي توصيفي، محقق در مورد علت وجودي پديده يا  چرايي مسئله بحث نمي كند بلكه  تنها به چگونگي آن مسئله به پژوهش و كاوش مي‌پردازد و آنرا صرفاًَ توصيف مي‌كند. پرسشهايي مثل چگونه، چه كسي، ‌چه چيزي، كجا، ‌چه مقدار، چه تعداد؟ و... از جمله مهمترين مولفه‌هاي مطرح شده در پيمايشهاي توصيفي است.
در حوزه تبيين، علاوه بر توصيف و چگونگي پديده‌ها، به تفسير و بيان علل احتمالي و همچنين تبيين علّتها و دلايل  رفتارها و تشريح علّي انگيزه‌هاي افراد نيز پرداخته مي‌شود. در اين نوع مطالعات (پيمايش‌هاي تبييني) به چرايي رفتار ها پرداخته مي‌شود‌. تبيين عبارت است از برقراري رابطه‌اي دروني و متقابل بين متغيرهاي مختلف پژوهش است.  درپيمايش‌هاي تبييني، پرسش‌هايي مثل: چرا ؟ به چه دليل؟ براي چه؟ و... از جمله مهمترين مولفه‌هاي مطرح شده به شمار مي روند.

تحقيق توصيفي
 تحقيق توصيفي با چگونگي امور و تحقيق تبييني با چرايي امور سروكار دارد. تحقيقات توصيفي دامنه گسترده‌اي دارند مانند تحقيقات بازار يابي ، بررسي افكار عمومي، مطالعه رسانه‌ها، سنجش ميزان رضايتمندي كاركنان و مشتريان، بررسي گرايش‌هاي رأي‌دهندگان و امثال آن.
توصيف اهميت زيادي دارد. چنانچه نتوانيم پديده ها را به نحوه مناسب و مطلوب توصيف كنيم، قطعاً نمي توانيم به نحو مناسب نيز آنرا در گام هاي بعدي تبيين كنيم. اگر چنانچه نتوانيم پديده‌هاي اجتماعي را به نحو مناسب بشناسيم، بي‌شك تحليل و تبيين آن نيز با محدوديت و نواقص روبرو خواهد شد. توصيف پديده‌ها در برجسته ساختن، تشريح و وجود مسائل مختلف سازماني و بيان ابعاد مختلف آن به منظور تصميم‌گيري صحيح  در جهت اقدامات اصلاحي بسيار ضروري و مهم بشمار مي‌رود. 
مطالعات كشفي (كاوشي) در حوزه تحقيقات پيمايشي از جمله مطالعات اكتشافي بشمار مي روند و در حقيقت در جهت دستيابي به شناخت  تكميلي موضوع و كنجكاوي به منظور تهيه طرح تحقيق اصلي انجام مي‌پذيرند. بطوريكه هدف از انجام اينگونه مطالعات، فراهم ساختن مقدمات و افزايش آگاهي و دانش پژوهشگر پيرامون  موضوع تحقيق است.
پيمايشهاي سازماني بر اساس اهداف و انگيزه‌هاي مختلف طرح‌ريزي و اجرا مي‌شوند كه مي‌تواند شامل جمع‌آوري اطلاعات، بهبود ارتباطات و همچنين ارزيابي و بازنگري ميزان اثربخشي تغييرات و برنامه هاي سازماني باشد .

مراحل پژوهش پيمايش
جمع‌آوري اطلاعات‌: چنانچه پيمايش‌‌ها به خوبي  طرح و هدايت شوند اين امكان را به سازمانها مي‌دهند كه اطلاعاتي دقيق درباره طيف گسترده‌اي از مسائل جمع‌آوري كنند. پيمايش روشي است كاملاً اثر بخش و كارا جهت جمع آوري اطلاعات مورد نياز. پيمايشهاي سازماني ازحيث جمع‌آوري اطلاعات انعطاف‌پذيرند و مي‌توان از آن براي دستيابي به اهداف متعدد و مختلفي همچون، ارزشيابي نيازهاي كاركنان، ديدگاههاي مشتريان، شناخت انگيزه‌هاي كاركنان و همچنين نظرات و ترجيحات مشتريان نسبت به كالاها و خدماتي كه دريافت  كرده‌اند، استفاده كرد.
بهبود ارتباطات: پيمايش مي‌تواند به عنوان ابزاري قدرتمند براي بهبود ارتباطات بين بخش‌هاي مختلف يك سازمان عمل كند. پيمايشها براي ايجاد ارتباطات رو به بالا، از كاركنان سطوح پايين به سمت مديران مفيد هستند  و همچنين مي‌توانند در ارتقاء وتحكيم روابط برون‌سازماني و چگونگي مناسبات دو سويه بين سازمان و مشتريات راهگشا باشد. پيمايشها و نظرسنجي‌ها مي‌توانند به عنوان ابزاري مشخص و ايمن براي برقراري ارتباط بين مديران و كاركنان و سازمان و مشتريان استفاده شوند. پيمايش‌هاي موثر  به كاركنان اين احساس را مي‌دهند كه آنها بخشي از فرايند تصميم‌گيري هستند و نظرات و پيشنهادهاي آنها براي سازمان اهميت دارد.
بازنگري و ارزيابي آثار تغييرات سازماني: آن دسته از پيمايشهايي كه به صورت مرتب انجام مي‌شود، مي‌تواند يك سيستم كشف سريع براي ارائه آثار تغييرات اعمال‌شده بر رفتار و ديدگاههاي كاركنان و مشتريان در اختيار مديران و تصميم‌گيران سازمان قرار دهد. اگر مديران بتوانند در همان اوايل به خوبي با تغييرات منفي ايجاد شده در ديدگاههاي كاركنان مقابله كنند، مي‌توانند آشفتگي و اختلالي كه موجب تداوم شرايط بد فعلي يا بدترشدن آن مي‌شود را به حداقل برسانند.

انجام پيمايش
 مراحل اصلي فرايند پيمايش عبارتند از : شناسايي و درك نيازهاي اطلاعاتي، طرح نمونه‌گيري، به كارگيري ابزارهاي مناسب جهت اندازه‌گيري، گردآوري داده‌ها، داده‌پردازي و نهايتاً تدوين و ارايه گزارش. پيمايشهاي سازماني در بخش نظرسنجي و افكار پژوهي با محوريت بررسي و شناخت ”چگونگي“ مسائل و پديده‌هاي سازماني طرح‌ريزي و اجرا مي‌شود. لذا غالباً با رويكردي توصيفي به طرح و ارائه اطلاعاتي منظم و منسجم براي شناخت ابعاد گوناگون موضوعات سازمان از جمله بررسي نحوه و چگونگي ميزان رضايتمندي كاركنان، بررسي ميزان رضايتمندي مشتريان و مصرف‌كنندگان، نحوه و چگونگي ارتباطات درون سازماني و برون سازماني و... به منظور ارايه اطلاعات‌دقيق‌درجهت تصميم‌سازي مناسب مي‌پردازند و  اين اطلاعات طبقه‌بندي شده را در اختيار مديران ارشد و سياستگذاران سازمان قرار مي‌دهند. نظرسنجي‌ها همچنين مي‌توانند با چشم‌اندازي علمي و حرفه‌اي، ضمن ارائه طرح تحقيق علمي و پيروي از روش شناسي ‌خاص در حوزه پژوهش‌هاي تحليلي، پا را فراتر از توصيف نهاده و به حوزه تبيين پديده ها و مسائل سازماني نيز وارد شوند و به ارائه راهكار و پيشنهاد بپردازند. 

تهيه پرسش‌هاي پيمايش
 شايد هيچ مرحله‌اي از فرايند پيمايش مهمتر از تهيه پرسش‌ها نباشد. پرسش‌ها عناصر اساسي پيمايش هستند. كيفيت آنها در جذب اطلاعات موردنظر، تاثيري بيشتر از ساير بخش‌هاي فرايند پيمايش دارد. پرسش‌هاي پيمايش از نظر شكل دو نوع هستند. پرسش‌هاي بسته و پرسش‌هاي باز. در پرسش‌هاي بسته از پاسخگويان مي خواهند كه از مجموعه اي مشخص از پاسخ ها، يكي را انتخاب كند. انواع پرسش‌هاي بسته عبارتند از: پرسش‌هاي چند انتخابي، پرسش هاي بلي – خير  و پرسشهايي با مقياس درجه بندي عددي. در پرسش هاي باز از پاسخ‌‌دهنده مي خواهند كه به زبان خود و هرچقدر كه مي‌خواهد پاسخ بدهد. انواع اين پرسش‌ها عبارتند از پرسشهاي پُركردني، پاسخ‌هاي كوتاه، مقاله، توضيح و تشريح.
استفاده از پرسش هاي بسته در پيمايش هاي سازماني بسيار مطلوب و جذاب هستند. پاسخ‌دهندگان به سرعت و به راحتي مي توانند به پرسش‌هاي بسته پاسخ دهند و در زمان صرفه‌جويي كنند و از طرفي دامنه پاسخ هاي مربوط به اهداف پيمايش را محدود كرده و الگوي واحدي را در اختيار همه قرار مي‌دهند. پرسش‌هاي بسته به پاسخگويان اين امكان را مي‌دهد تا به خوبي پرسشها را تفسير كنند و به آنها پاسخ دهند.
پرسشهاي باز نيز داراي اهميت و ارزش خاصي هستند پرسشهاي باز يا پرسش‌هاي بدون ساختار از پاسخ‌دهندگان مي‌خواهند هر طور كه مي خواهند و به زبان خود به پرسش ها پاسخ دهند. يكي از بزرگترين مزاياي پرسش‌هاي باز آن است كه به پاسخ دهندگان امكان مي دهند تا با استفاده از الگوي مورد قبول خود و بدون اينكه نا خواسته تحت تاثير گزينه‌هاي از پيش تعيين شده قرار بگيرند، به سوالات پاسخ دهند. پرسش‌هاي باز به  بهترين شكل نظرات واقعي  پاسخ‌دهندگان را منعكس مي‌كنند. از سويي ديگر، پرسشهاي باز داراي معايبي هستند، ازجمله‌بزرگترين ضعف‌پرسش‌هاي باز، زمان و انرژي زيادي است كه  بايد صرف پردازش و تجزيه و تحليل پاسخ‌هاي ارائه شده به اين پرسش‌ها شود.