انواع روش‌هاي تحقيق

تحقيق و پژوهشي براي آگاهي و شناخت مجهولات و پي‌بردن به مسائل ناشناخته صورت مي‌گيرد در انسان ميل به داشتن و كشف حقايق حالت فطري داشته و همين امر يكي از عوامل مؤثر در پيشرفت امر تحقيق و ايجاد روشهاي مختلف بوده است انسان همواره براي رسيدن به مقصود و حل مشكلات, راههاي مختلف را تجربه مي‌نمايد و مناسب‌ترين راه و روش را انتخاب مي‌كند بنابراين روش تحقيق عبارت از بكارگيري راه و روش خاصي است كه اطلاعات مناسبتر و بيشتر را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم نموده و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص نمايد.

در علوم مختلف از روشهاي مخصوص و متفاوت براي مطالعه و بررسي استفاده مي‌شود تا شناخت موضوع تحت بررسي را ممكن گرداند درعلوم انساني نيز روشهاي تحقيق بصورتهاي گوناگون تقسيم‌بندي شده‌اند كه رايج‌ترين آنها به قرار زير است (لازم به توضيح است كه تعيين‌كننده نوع روش تحقيق مربوط به ماهيت سؤال مورد بررسي و نوع اطلاعاتي است كه براي شناخت موضوع, جمع‌آوري مي‌شود).

1- روش تاريخي Historical Method
2- روش توصيفيDescriptive Method
3- روش تجربي Experimental Method
در زير به توضيح مختصر هر يك از اين روشها مي‌پردازيم:

تحقيق تاريخي
تحقيق تاريخي فعاليتي است براي شناخت واقعيت‌هاي گذشته و يك از دشوارترين انواع پژوهش است اين تحقيق وقايع مربوط به گذشته را مورد تعبير و تفسير و ارزيابي قرار مي‌دهد. در اين روش هدف اين است كه وقايع گذشته دقيق و درست شناسايي شوند تا وضع موجود بهتر درك گردد در روشهاي ديگر مانند توصيفي يا تجربي محقق مي‌تواند نمونه مورد مطالعه را با ميل خود انتخاب نمايد, اما در تحقيق تاريخي مجبور است فقط اطلاعات و اسنادي را كه از گذشته باقي مانده‌اند مورد بررسي قرار دهد بررسي وضع تعليم و تربيت ايران در دوران قاجار نمونه‌اي از تحقيق تاريخي است بررسي روند آموزش عالي ايران از تشكيل دانشگاه جندي‌شاپور تا تأسيس دارالفنون مثال ديگري از اين نوع تحقيق مي‌باشند.

تحقيق توصيفي
مطالعات توصيفي برعكس تحقيقات تاريخي در مورد زمان حال به بررسي مي‌پردازد. اين نوع تحقيق به توصيف و تفسير شرايط و روابط موجود مي‌پردازد اين گونه تحقيق وضعيت كنوني پديده يا موضوعي را مورد مطالعه قرار مي‌دهد و داراي انواع گوناگوني بدين قرار است:

الف) تحقيق برآوردي : موقعيت يك پديده را در يك زمان توصيف مي‌كند اين روش هيچگونه فرضيه‌اي را پيشنهاد نمي‌كند روابط متغييرها را مورد مطالعه قرار نمي‌دهد و براي اقدامات بعدي توصيه‌اي نمي‌كند بلكه صرفاً موقعيت موجود را توصيف مي‌كنند مثال توصيف پيشرفت دانشجويان در جهت اهداف آموزشي دروس در يك زمان معين يا سرشماري عمومي براي مشخص نمودن وضعيت جمعيت كشور.

ب) تحقيق ارزشيابي:

 اين روش به ارزش‌گذاري درباره فوائد اجتماعي, مطلوب بودن يا مؤثر بودن يك فرايند, محصول, يا برنامه مي‌پردازد و به كاربرد يافته‌هاي خود توجه دارد. اين نوع تحقيق اغلب با توصيه‌هايي در جهت اقدامات سازنده همراه مي‌باشد و در پي يافتن قوانين كلي و قابل گسترش به ساير موقعيتها نيست. مثال: بررسي ميزان ثمربخشي برنامه‌هاي آموزشي دانشگاهها, اجراي برنامه رشته‌هاي علوم پايه تا چه اندازه صلاحيتهايي را كه كميته برنامه‌ريزي دانشگاهها تدوين نموده‌اند عملي مي‌سازد, يا آيا وسايل و امكانات يك كتابخانه معين مناسب مي‌باشند؟
مي‌توان مطالعات پي‌گيري (follow- up study) را يكي از انواع تحقيق ارزشيابي دانست اين نوع تحقيق افراد را پس از گذراندن يك دوره آموزشي يا يك دوره درماني و يا دوره تحصيلي مورد مطالعه قرار مي‌دهد هدف اين نوع مطالعه اين است كه مشخص كند تأثير مؤسسه يا دوره خاص بر افراد چه بوده است اين نوع مطالعه مي‌تواند اطلاعات مفيدي را در مورد دوره‌هاي آموزشي يا كار مؤسسات در اختيار قرار دهند تا بتوان تغييرات لازم را در برنامه‌ها به عمل آورد مثال : مطالعه موفقيت در شغل و يا موفقيت در يافتن شغل فارغ‌التحصيلان دانشگاهها يا ارزيابي پيامدهاي آموزش ضمن خدمت اعضاي هيأت علمي دانشگاهها در آموزش .

ج) مطالعه موردي :

 عبارت از مطالعه عميق و گسترده يك مورد در مدت زمان است. در اين روش يك فرد يك خانواده, يك گروه و يا يك دانشگاه مورد مطالعه دقيق و همه جانبه قرار مي‌گيرد هدف مطالعه شناخت كليه متغيرهاي مربوط به مورد است بهترين مثال در اين مورد مطالعه پزشكي يا روانكاوي روي يك فرد است اين روش مي‌تواند به عنوان زمينه‌اي براي مطالعات وسيع بعدي مورد استفاده قرار گيرد .

د) مطالعه پيمايشي

: اين روش شامل جمع‌آوري اطلاعات به طور مستقيم از گروهي از افراد است نمونه مطالعات پيمايشي معمولاً بزرگ است( از 100 تا 250 ميليون نفر ) به وسيله اين روش اطلاعات مختلفي را مي‌توان بدست آورد كه كلاً شامل 3 نوع مي‌باشند:

اطلاعات در مورد واقعيتها, عقايد و رفتارها, واقعيت عبارت است يك پديده يا ويژگي كه بتوان آن را مشاهده نمود و شامل متغيرهايي نظير سن, نژاد جنس، درآمد و سالهاي تحصيل مي‌باشند. به طور كلي واقعيتها شامل هر چيزي هستند كه بتوان آن را مورد رسيدگي قرار داد . عقيده عبارت از بيان يك پاسخ احساس و يا يك رفتار عمدي است . عقايد را مي‌توان به طور عيني اندازه گرفت اما نمي‌توانند مورد رسيدگي قرار گيرند. رفتار شامل عمل است كه توسط فرد صورت مي‌گيرد .
تحقيق پيمايشي متغيرهاي محدودي را در مورد تعداد زيادي از افراد مورد مطالعه قرار مي‌دهد. مؤسسه كالوپ از اين روش براي بررسي عقايد مردم در سياست وتجارت استفاده مي‌كنند. پژوهشگران در اقتصاد، مردم‌شناسي، روان‌شناسي، بهداشت و تعليم وتربيت از اين روش استفاده مي‌كنند. تحقيق پيمايشي، برعكس تحقيق تاريخي با پديده‌هايي كه در زمان حال اتفاق مي‌افتند سروكار دارند .
هـ ) تحقيق تكاملي( توسعه‌اي): شامل داشتن اطلاعات دقيق در زمينه‌هاي توسعه برنامه‌ها و رشد و تكامل افراد مي‌باشد. اين نوع مطالعه به بررسي ميزان تغييرات و الگوهاي برنامه‌ها و يا رشد افراد در طول مدت زمان مي‌پردازد و ممكن است به دو روش طولي (تداومي) و عرضي(مقطعي) صورت گيرد.

و) مطالعات همبستگي:

 يكي از روشهاي بسيار متداول در تحقيقات توصيفي است كه به بررسي روابط دو متغير مي‌پردازد. در مطالعاتي كه بمنظور تدوين فرضيه و يا آزمون آن تدوين شده‌اند مي‌توان از روش همبستگي استفاده نمود. براي محاسبه همبستگي بين دو متغير از ضريب همبستگي استفاده مي‌شود چون ممكن است متغيرهاي تحقيق از نوع مقياسهاي مختلف اندازه‌گيري (اسمي, رتبه‌اي, فاصله‌, نسبي) باشد. بنابراين براي محاسبه ميزان ارتباط بين دو متغيير از ضرايب مختلف همبستگي استفاده مي‌گردد. ضريب همبستگي بين 1+ تا 1- در تغيير است.

ز) تحقيقات پس از وقوع : اين نوع تحقيقات به بررسي روابط علت و معلولي بوسيله بررسي پي‌آمدهاي موجود مي‌پردازد. اگر سؤال تحقيق هنگامي مطرح گردد كه مقدار متغير مستقل قبلاً و بطور طبيعي مشخص باشد, چنين تحقيقي را بعد از وقوع مي‌نامند. محقق كار خود را با مشاهده و بررسي متغيير يا متغييرهاي وابسته شروع مي‌كند تا بتواند به متغيير يا متغييرهاي مستقل برسد. درواقع از معلول شروع مي‌كند تا بتواند علت را جستجو كند. بررسي علل خودكشي, علل حوادث رانندگي, يا علل طلاق مثالهايي از تحقيقات پس از وقوع مي‌باشند. لازم به تذكر است كه برخي از دانشمندان اين تحقيق را از نوع توصيفي جدا نموده و آن را در طبقه‌بندي مجزايي به همين اسم قرار مي‌دهند.

تحقيق تجربي:
تحقيق تجربي يا آزمايشي يكي از دقيق‌ترين و كارآمدترين روشهاي تحقيق است كه براي آزمون فرضيه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد هدف اين تحقيق بررسي تأثير محركها, روشها و يا شرايط خاص محيطي بر روي يك گروه آزمودني مي‌باشد. از خصوصيات روش تجربي اين است كه ضمن دستكاري يا مداخله در متغيرها (Manipulation or Intervention ) و كنترل شرايط(control) نتايج بدست آمده را در مورد گروهي كه با انتساب(Randomization ) تصادفي انتخاب شده‌اند, مورد مشاهده قرار مي‌دهد.
در اين تحقيق, پژوهشگران به منظور كشف روابط علت و معلولي يك يا چند گروه را به عنوان گروه تجربي تحت شرايط خاص (متغير مستقل) قرار مي‌دهد و نتايج را (متغير وابسته) با گروه و يا گروههاي گواه كه تحت چنان شرايطي نموده‌اند, مقايسه مي‌كند. بررسي اثرات دو روش مختلف تدريس (متغير مستقل) در پيشرفت تحصيلي (متغير وابسته) دانشجويان دانشگاه با استفاده از گروههاي تجربي و گواه, با بررسي اثرات يك برنامه آموزشي استعمال مواد مخدر نمونه‌هايي از تحقيقات تجربي هستند.
هنگامي كه انتخاب افراد تحت تجربه بصورت تصادفي ممكن نباشد و يا نتوان متغييرهاي مستقل را كاملاً دستكاري و يا در آنها مداخله نمود از روش تحقيق نيمه ـ تجربي Quasi-Experimental يا شبيه تجربي استفاده مي‌شود. اغلب تحقيقاتي كه در مورد انسان و به شيوه تجربي انجام مي‌گيرد, معمولاً از نوع شبيه تجربي مي‌باشند.