تحقيقات توصيفي چيست؟

تحقیقات توصیفی. در تحقیقات توصیفی محقق به دنبال چگونه بودن موضوع است و می­خواهد بداند پدیده، متغیر، شیء یا مطلب چگونه است. به عبارت دیگر، این تحقیق وضع موجود را بررسی می­کند و به توصیف منظم و نظام­دار وضعیت فعلی آن می­پردازد و ویژگی­ها و صفات آن را مطالعه و در صورت لزوم ارتباط بین متغیرها را بررسی می­نماید.

تحقیقات توصیفی هم جنبۀ کاربردی دارد و هم جنبۀ بنیادی؛

در بُعد کاربردی از نتایج این تحقیقات در تصمیم­گیری­ها و سیاست­گذاری­ها و همچنین برنامه­ریزی­ها استفاده می­شود. تصمیم­گیری­ و سیاست­گذاری در قلمرو کار مدیریت­ها قرار دارد و کار مدیران جامعه، اعمّ از مدیران عالی سیاسی یا مدیران رده­های پایین، چه در بخش دولتی و عمومی و چه در بخش خصوصی و شرکت­ها، تصمیم­گیری­ است. دانستن وضعیت حیطۀ مدیریت و تحول متغیرها برای تصمیم­گیری امری ضروری است و بدون آگاهی از وضع جامعه، گرایش­ها، ویژگی­ها، کیفیت متغیرها و نیز عوامل مؤثر در حیطۀ مدیریت نمی­توان تصمیم­گیری و سیاست­گذاری نمود. برای آگاهی از این امور تحقیقات توصیفی ضرورت دارد.

برای برنامه­ریزی نیز تحقیقات توصیفی باید انجام شود. برنامه­ریزی برای امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، اداری، امنیتی یا فضایی-­ جغرافیایی پدیده­ای است که متضمن پیش­بینی و برآورد است و با درجه­ای از احتمال از نظر امکان وقوع همراه است. برای پیش­بینی و برآورد وضع آتی و آیندۀ امری که موضوع برنامه­ریزی است دانستن وضع گذشته و حال آن امر یا موضوع و نیز آگاهی بر رفتار متغیرها و پارامترها و تعیین ضریب تغییرات آنها و شاخص­سازی برای برآورد و پیش­بینی آنها ضرورت دارد. دستیابی به این شاخص­ها و تبیین وضع موجود و استوارسازی آینده بر پایۀ وضع موجود مستلزم تحقیقات توصیفی است تا بتوان آن را برای برنامه­ریزی تصویرسازی کرد.

تحقیقات توصیفی در بُعد بنیادی به کشف حقایق و واقعیت­های جهان خلقت می­انجامد. این تحقیقات در علوم پایه، مانند فیزیک، شیمی، زیست­شناسی، زمین­شناسی، ژنتیک، جغرافیا، روان­شناسی، جامعه­شناسی و اقتصاد به کشف حقایق علمی و دستیابی به انبوهی از معلومات کلی به روش استقرایی منجر می­شود.

ذکر این نکته ضروری است که کشف قوانین علمی و روابط علت و معلولی یا همبستگی بین متغیرها و عوامل به عنوان گزاره­های کلی، از طریق تحقیقات توصیفی امکان­پذیر نیست. از این گونه تحقیقات می­توان مثال­های فراوانی را ذکر کرد که برای نمونه به چند مورد اشاره می­شود: بررسی وضعیت کارکنان یک اداره، مطالعۀ روابط مدیر با کارکنان، مطالعۀ شیوه مدیریت یک مدیر موفق.

در تحقیقات توصیفی محقق می­تواند به ارزیابی شرایط کار، موقعیت پدیده، روش­های کار، عقاید و اطلاعات جمعیت­شناسانه بپردازد و در صورت لزوم روابط بین متغیرهای مورد مطالعه را بررسی و شناسایی کند.

در این تحقیقات نوعاً از روش­های مطالعۀ کتابخانه­ای و بررسی متون و محتوای مطالب و نیز روش­های میدانی نظیر پرسش­نامه، مصاحبه و مشاهده استفاده می­شود. این گونه تحقیقات از نظر شیوۀ نگرش و پرداختن به مسئلۀ تحقیق به دو دسته تقسیم می­شود:

1. تحقیقات توصیفی محض. محقق صرفاً به کشف و تصویرسازی ماهیت، ویژگی­ها و وضعیت موجود موضوع و مسئله تحقیق می­پردازد.

2. تحقیقات توصیفی- تحلیلی. محقق علاوه بر تصویرسازی آنچه هست به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن می­پردازد. محقق برای تبیین و توجیه دلایل، نیاز به تکیه­گاه استدلالی محکمی دارد. این تکیه­گاه از طریق جستجو در ادبیات و مباحث نظری تحقیق و تدوین گزاره­ها و قضایای کلی موجود دربارۀ آن فراهم می­شود که معمولاً در فصل مربوط به سوابق و مباحث نظری تحقیق تدوین می­گردند. محقق از نظر منطقی جزئیات مربوط به مسئله تحقیق خود را با گزاره­های کلی مربوطه ارتباط می­دهد و به نتیجه­گیری می­پردازد. نکتۀ قابل توجه این است که هر کدام از تحقیقات مزبور در جای خود ارزش علمی دارد.

از ویژگی­های تحقیق توصیفی این است که محقق دخالتی در موقعیت، وضعیت و نقش متغیرها ندارد و آنها را دستکاری یا کنترل نمی­کند و صرفاً آنچه را وجود دارد مطالعه کرده، به توصیف و تشریح آن می­پردازد. همچنین، تحقیقات توصیفی ممکن است به کشف قوانین و ارائه نظریه منتهی شود؛ این سخن بدان معناست که از طریق این گونه تحقیقات شناخت­های کلی حاصل می­شود؛ مثلاً وقتی ویژگی­های یک پدیدۀ خاص یا یک موضوع به دقت مطالعه و شناسایی شد، می­توان این ویژگی­ها را به موارد مشابه تعمیم داد و یک قضیة کلی ارائه نمود. همچنین، به شکل دیگری نیز امکان دستیابی به شناخت­ها و قضایای کلی از طریق تحقیقات توصیفی وجود دارد و آن استفاده از روش استقرایی است؛ بدین معنی که وقتی ویژگی یا صفتی مشترک و یکنواخت در پدیده­ها و اشیاء گوناگون تکرار و مشاهده گردید، می­توان بر اساس آن اظهار نمود و نظریه ارائه کرد؛ البته ممکن است چنین نظریه­ای در مواردی با نقیض خود روبه­رو شده، اعتبار خود را از دست بدهد، یا برعکس از پایداری برخوردار باشد.

به طور کلی، این گونه تحقیقات ارزش علمی بالایی دارد و می­تواند به کشف حقایق و ایجاد شناخت کلی و تدوین قضایای کلی در تمامی علوم و معارف بشری منجر شود، هر چند بعضی از تحقیقات توصیفی که ماهیت انفرادی و موردی دارد، به ایجاد شناخت و قضیة کلی منتهی نمی­شود. به طور کلی تحقیقات توصیفی را می­توان به سه یا چهار گروه تقسیم کرد که عبارتند از: زمینه­یابی، موردی، تحلیل محتوا و قوم­نگاری، که اگر قوم­نگاری را نوعی مطالعة موردی تلقی کنیم، می­توان در این تقسیم­بندی به سه گروه قائل شد. اینک به بررسی مختصر هر یک از این سه نمونه می­پردازیم.

الف) تحقیق توصیفی زمینه ­یاب یا پهنانگر. این تحقیق به مطالعۀ ویژگی­ها و صفات افراد جامعه
می­پردازد و وضعیت فعلی جامعة آماری را در قالب چند صفت یا متغیر مانند سن، جنس، وزن، درآمد، وضع زندگی، تحصیل، سواد، تأهل، برخورداری از وسیله یا امکانی خاص نظیر وسیله نقلیه، خانه و غیره مورد بررسی قرار می­دهد. گاه از تحقیقات توصیفی زمینه­یاب به تحقیقات پیمایشی نیز تعبیر می­شود که هدف آن شناخت صفات، ویژگی­ها، عقاید، نگرش­ها، رفتارها و سایر مسائل افراد یک جامعه از طریق مراجعه به آنهاست.

این تحقیقات می­تواند سطحی باشد یا عمق بیشتری داشته باشد؛ مثلاً سرشماری­های عمومی یا نمونه­ای که برای کسب اطلاع در مورد جمعیت و ویژگی­های آن و توزیع صفات بین افراد جامعه است، یا
نظرخواهی­هایی که دربارة یک نامزد انتخاباتی یا نوع خاصی از کالا و خدمات انجام می­پذیرد و به پیمایش افکار عمومی معروف است بیشتر جنبة سطحی دارد. این گونه تحقیقات را ممکن است مؤسسات خاصی که حرفه­ای هستند انجام دهند یا ستاد انتخاباتی یک نامزد انتخاباتی، شرکت یا مؤسسه تولیدکنندة کالا و خدمات، یا دوایر دولتی اقدام به چنین بررسی­ها و پیمایش­هایی بنمایند؛ برای مثال، مؤسسات گالوپ، روپر، هاریس و کروسلی اقدام به چنین پیمایش­هایی می­نمایند و گاه افکار عمومی را با توجه به طبقه­بندی افراد بر حسب سن، جنس، سطح تحصیلات، شغل، سطح درآمد، محل سکونت و وابستگی­های سیاسی و حزبی مطالعه و موقعیت یک نامزد انتخاباتی را در بین مردم ارزیابی می­کنند.

در تحقیقات پیمایشی و زمینه­یابی که عمیق­تر عمل می­شود، هدف شناسایی رفتارها و انگیزة آنها در بین افراد جامعه یا گروه­های تشکیل­دهندة آن است که بر اساس اطلاعات و داده­های پیمایشی و برقراری ارتباط بین متغیرهای مختلف مثل سطح توقع رأی­دهندگان از نامزد خاص و سطح تحصیلات وی انجام می­شود و با سنجش رابطة این دو متغیر پیمایشی می­توان انگیزه رأی دادن گروه­های اجتماعی خاص با آن نامزد را تشخیص داد.