آشنايي با روش تحقيق تك نگاري يا مونوگرافي در جامعه شناسي و علوم انساني

مونوگرافی یا تک نگاری یکی از شیوه‌هایی است که در روش ژرفائی برای مطالعه جوامع محدود مورد استفاده قرار می‌گیرد. در تک نگاری، جوامع کوچک و محدود بطور همه جانبه مورد بررسی قرار می‌گیرند.

تک نگاری توصیفی است ژرف و همه جانبه از یک ده یا یک خانواده یا یک طایفه، بعنوان مثال در تک نگاری یک ده اوضاع اجتماعی، اقتصادی، جمعیتی و فرهنگی، نهادها، هنجارها و بطور کلی کلیه جزئیات زندگی مردم روستا مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

تک نگاری روستایی را غالباً در مناطقی بکار می‌برند که اطلاعات کافی در زمینه ساخت اجتماعی اقتصادی آن مناطق وجود نداشته باشد و در چنین مواردی انتخاب یک ده نمونه و متوسط الحال که ویژگیهایش حتی الامکان معرف جامعه کلی باشد می‌تواند طرحی کلی از ساخت اجتماعی - اقتصادی منطقه را نشان دهد. تعريف مونوگرافی یا تک نگاری: ”مطالعه هر واحد اجتماعي (فرد، خانواده، نهاد، سازمان و ...) كه با شناسايي دقيق آن مي‌توان به يك سري قواعد كلي نائل آمد.“

به عبارت ديگر، مونوگرافي يعني تحليل مردم شناسانه جنبه‌هاي مختلف گروه‌هاي انساني مبتني بر مطالعه مردم نگاري حوزه مورد بررسي كه به ويژگيهاي اقليمي، اقتصادي، معيشتي، اجتماعي، خانوادگي، مذهبي،‌ سياسي، حكومتي، آيين‌ها و مراسم، اعتقادات و باورها، هنر، ادبيات شفاهي و ساير شئون و جزئيات و جنبه‌هاي زندگي مي‌پردازد. تک نگاری توصیفی است ژرف و دقیق از یک شخص (بیوگرافی) یا یک واحد اجتماعی مانند: خانواده، طایفه یا قبیله، قشر اجتماعی یا یک روستا یا یک واحد اجتماعی مشابه دیگر که جنبه‌های مختلف آن را در بر می‌گیرد.

تک نگاری بر اساس مشاهده مستقیم و عینی استوار است. محقق با شرکت فعال در زندگی مردم جامعه مورد بررسی و معاشرت با آنها و با بکار بردن فنون مصاحبه و پرسشنامه وقایع و امور اجتماعی را از نزدیک مشاهده، مطالعه و توصیف می‌کند. مطالعات روستایی اعم از کاربردی یا دانشگاهی که صرفا جنبه نظری دارد بطور عمده با دو شیوه علمی انجام می‌پذیرد؛

 1) مطالعات پهنانگر (Extensive) در مورد مسائل معین و در سطح وسیعی صورت می‌گیرد.  در این نوع مطالعات به علت وسعت جامعه که بررسی آن هزینه زیادی را در بر دارد از روش‌های آماری استفاده می‌شود. به این ترتیب که از کل روستاهای یک منطقه تعدادی روستا براساس نمونه گیری انتخاب شده و مورد بررسی قرار می‌گیرند.
2) مطالعات ژرفانگر (Intensive) اگر موضوع مطالعه مستلزم دقت و عمق بیشتری باشد، حوزه آن محدود خواهد بود. در این صورت تحقیق منحصرا به یک موضوع یا یک اجتماع کوچک و محدود از نوع روستا اختصاص پیدا می‌کند.

ریشه لغوی تک نگاری

واژه مونوگرافی از دو جزء (monos) یعنی واحد، یکتا و تک و (Graphos) بمعنی تصویر، توصیف و نگارش ترکیب می‌شود و در مجموع به معنی توصیف، تصویر یا نگارش یک واحد است. در ترجمه فارسی، معادل این واژه تک نگاری انتخاب شده است.

تاریخچه تک نگاری

تحقیق به شیوه تک نگاری را نخستین بار در قرن هیجده میلادی شخصی بنام فردریک لوپله (F . Leplay) در توصیف زندگی کارگران بکار برده است. از نظر لوپله خانواده واحد اولیه و اساسی برای مطالعات جامعه شناسی است. وی طی مسافرتهای متعدد خود تعداد ۳۶ خانواده کارگر اروپایی را مورد بررسی قرار داد و نتایج بررسی‌های خود را به صورت کتابی تحت عنوان کارگران اروپایی در سال ۱۸۵۵ منتشر کرد.

روش لوپله بعدها بوسیله محققان دیگر تکمیل شد و در زمینه شناخت جوامع روستایی بکار گرفته شد. نخستین مطالعات روستایی به شیوه تک نگاری در آمریکا در دهه دوم قرن بیستم انجام گرفت. از جمله محققانی که در تحقیقات روستایی از این شیوه استفاده کرده‌اند یک روحانی به نام ویلسون (W. H. Wilson) بود که شانزده بررسی درباره جوامع محلی روستایی و موسسات مذهبی آن‌ها به انجام رسانده است.

با گسترش مطالعات روستایی، تک نگاری روستایی که یکی از شیوه‌های ثمربخش تحقیقات روستایی است رواج و عمومیت یافته است. در آغاز، مطالعه درباره روستا عمدتا جنبه‌های فرهنگی را دربر می‌گرفت و تک نگاران بیشتر به شرح مسایل فرهنگی، آداب و رسوم، عادات و شیوه‌های زندگی و سکونت مردم روستایی می‌پرداختند و کمتر به شناخت ساختارهای اقتصادی – اجتماعی – قشربندی جامعه، نهادها، ارزش‌های اجتماعی و روابط میان عناصر جامعه روستائی توجه داشتند.

با تاسیس بخش تحقیقات روستایی در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران مطالعات روستایی رونق و اهمیت بیشتری پیدا کرد.

روش تحقیق در مردم نگاری

آنچه تحت عنوان روش تحقیق در مردم نگاری بیان می شود اشاره ای کلی به خطوط اصلی تحقیق دارد، زیرا روش تحقیق مردم شناسی مستلزم مطالعه نظرات و تحقیقات و تجربیات گوناگون مردم نگاران است و تنظیم یک فرمول یا دستوالعمل به عنوان روشی که به اصطلاح مختصر و مفید باشد، نمی تواند در تحقیقات مردم شناسی سرمشق کار قرار بگیرد.

بنابراین به برخی از مفاهیم و نظرات مردم نگاران در مورد روش تحقیق بطور اختصار اشاره می شود.

قلمرو جغرافیایی تحقیق

با توجه به ژرفانگر بودن روش مردم نگاری، محدود کردن قلمرو مطالعه ضروری است، زیرا فقط در قلمرو محدود امکان ژرفانگری وجود دارد. برای این که امکان شناسایی کامل وجود داشته باشد جامعه مورد مطالعه محدود در نظر گرفته می شود. بدین ترتیب محقق می تواند مانند عضوی از اعضای گروه، به مشاهده و مصاحبه بپردازد و خانه به خانه، آداب و اعمال و رفتار فرهنگی را ثبت و ضبط نماید.

قلمرو موضوعی تحقیق

محدود کردن صوری و کمی، اولین قدم روش تحقیق در مردم نگاری است. ولی هر قدر هم که جامعه ای محدود و کوچک باشد اهمیت کیفی تکنیک ها، ضوابط، روابط و بالاخره خصوصیات فرهنگی جامعه محدود نمی شود. بنابراین برای احتراز از کلی نویسی و تحقیقات سطحی، پژوهشگران الزاما یک نهاد اجتماعی و حتی محدودتر یک موضوع را انتخاب می کنند و بالطبع با انتخاب یک موضوع، فرصت وامکان بررسی آن را در ابعاد مختلف و در ارتباط با نهادهای دیگر فراهم می کنند.

مونوگرافی، که به معنی تحقیق و نگارش یک واحد است، در واقع ”واحد موضوعی“ را شامل می شود و نه واحد جغرافیایی را، با محدود کردن واحد، محقق می تواند در آن زمینه ای که تبحر دارد به تحقیق و مطالعه بپردازد.

زمان تحقیق

از آنجا که تکیه مردم نگاری بر مشاهده است، حداقل زمانی که محقق بتواند شاهد فعالیت های به هم پیوسته زندگی اجتماعی در همه فصول و تمامی روزها باشد ”یک سال“ است و معمولا همین مدت برای انجام تحقیق مردم نگارانه توصیه می شود.

بدیهی است که با مشکلات اقتصادی، اجتماعی، اداری و خانوادگی، توقف یک ساله محقق در جامعه مورد تحقیق آسان نیست و معمولا تحقیقات متناوبا و در فصول مختلف صورت می گیرد.

تعداد محقق

در تحقیقات مردم نگاری، کثرت افراد نه تنها مشکلی را حل نمی کند، بلکه خود ممکن است مانعی برای تحقیق باشد. به همین دلیل معمولا توصیه می شود حتی المقدور تعداد محقق کم و حداکثر از سه نفر تجاوز نکند و آن هم در صورتی که هر یک از سه نفر از نظر تخصص و ویژگی های فردی مکمل یکدیگر باشند.

با این وجود، تجربه نشان داده است که در هر حال تحقیقات انفرادی ثمره و نتیجه بهتر و بیشتری داشته است.

اخیرا تحقیقات دسته جمعی با برنامه های چند ساله بر اساس روش ژرفانگر و برای مطالعه یک منطقه متداول شده است که علاوه بر شناخت، آبادانی منطقه را نیز مد نظر دارد. بدین ترتیب که یک موسسه یا سازمان با همکاری جغرافیدان،, زمین شناس، باستان شناس، اقتصاددان، پزشک، جامعه شناس و مردم نگار به تحقیق می پردازند تا سرانجام بتوانند با هماهنگی جنبه های مختلف تحقیق، برای منطقه برنامه ریزی کنند.

در اینصورت موضوعات تحقیق عملا از یکدیگر مجزا هستند و ماحصل کار، مجموعه ای است از تحقیقات مستقل و نه یک تحقیق دسته جمعی.

روش جمع آوری اطلاعات

برای این که اطلاعات مربوط به زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی یک جامعه به دست آید از روش های پرسشنامه، مصاحبه و مشاهده و مطالعه اسناد و مدارک استفاده می شود.

مهمترین اسناد و مدارکی که معمولا در مطالعه و تحقیق مردم نگاری مورد استفاده قرار می گیرند اسناد مکتوب از قبیل قباله ها، عقدنامه ها، قراردادها و ... هستند. این اسناد و مدارک نه تنها می توانند راهنمای مطالعه در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، خویشاوندی و اعتقادی باشند، بلکه در تحقیقات مردم نگاری نیز نقش اساسی دارند. یادداشت کردن اطلاعات شفاهی، افسانه ها، قصه ها، حوادث تاریخی و سایر جنبه های دانش عامه از جمله روش های جمع آوری اطلاعات است که گاه حائز کمال اهمیت است . عکس و صدابرداری نیز دو تکنولوژی جدید هستند که امکان ثبت و ضبط وقایع و امور تحقیقاتی را فراهم آورده اند. فیلمبرداری از حرکات و حالات مردم امکان دیگری در بیان و تفسیر موضوعات مردم نگاری است و تهیه فیلم های مردم نگاری، کوششی موثر در شناختن و شناساندن جنبه های تکنیکی و تظاهرات فرهنگی جامعه است.

ارتباط مردم نگاري با مردم شناسي

مردم شناسي و مردم نگاري دو رشته فرعي از انسان شناسي فرهنگي هستند. مردم نگاري صرفاً جنبه توصيفي داشته و فقط اطلاعاتي از فرهنگ‌ها را بدون هر نوع تفسيري ارائه مي‌كند. پژوهش ميداني (مردم‌نگاري) متضمن مطالعه موقعيت زندگي واقعي مردم است. محققان ميداني مردم را در محيط واقعي‌اي كه در آن زندگي مي‌كنند، مشاهده و در فعاليت‌هاي روزانه آنها مشاركت مي‌كنند.

مردم شناسي اطلاعات بدست آمده را طبقه‌بندي مي‌كند و به تحليل داده‌ها مي‌پردازد تا صحت و سقم آنها را كه بيانگر روابط و كاركرد عوامل مختلف فرهنگ مورد مطالعه است را به دست دهد. مردم‌شناسی، نتایج مردم‌نگاری (داده‌های جمع‌آوری شده در جوامع مختلف) را آزمون، تفسیر، تجزیه و تحلیل و مقایسه می‌کند و چنین داده‌هایی را به منظور مقایسه و مقابله و نیز ساختن تعمیم‌هایی دربارة فرهنگ و جامعه به کار می‌برد.

مردم‌شناسان، با نگاه کردن از ورای یک امر خاص به یک امر عام‌تر، تلاش می‌کنند به منظور آزمایش فرضیاتشان و نیز نظریه‌پردازی برای افزایش درک دیگران از چگونگی کارکرد نظام‌های فرهنگی و اجتماعی، تفاوت‌ها و تشابهات فرهنگی را تعیین و تبیین کنند. مردم‌شناسی داده‌های خود را برای مقایسه نه تنها از مردم‌نگاری بلکه از دیگر حوزه‌ها، به ویژه از انسان‌شناسی باستان‌شناختی (که نظام‌های اجتماعی در گذشته را بازسازی می‌کند) اخذ می‌کند.

عموماً در تقسيم‌بندي دروني علم انسان‌شناسي، وظيفه توصيف را به مردم‌نگاري و وظيفه توضيح و مقايسه و طبقه‌بندي مشابهت‌ها و تفاوتهاي رفتار فرهنگي انسانها را به مردم‌شناسي منتسب مي‌كنند.

ژورناليسم مردم نگارانه

رويكرد مردم نگارانه به رسانه یا روزنامه‌نگاري مردم‌نگارانه در جامعه ما آنقدر غريب است كه حتي خيلي از دانشجويان جامعه شناسی و ارتباطات نمي‌دانند چه نسبتي ميان مردم نگاري با مطالعات رسانه‌اي وجود دارد.

اگر رسانه را به عنوان يک نهاد فرض کنيم، آن چنانكه مردم شناسی سياسی داريم، مردم شناسی ارتباطات هم می‌توانيم داشته باشيم و آن چنانكه مردم شناسی علم و تکنولوژی داريم پس مردم شناسی رسانه به مثابه تکنولوژی هم می‌شود داشت.

در اين گونه مردم‌شناسي از يک جهت مخاطب مطالعه می‌شود به اين معني كه چه کسی  چه چيزي را و به چه دليل مي‌بيند و معنای نهفته در اين توجه و ديدن و يا نديدن و بي‌علاقه‌گي چيست و از سوي ديگر خود تلويزيون به مثابه يک "ابزار" و "دستگاه" مورد بررسي قرار مي گيرد.

امروزه مردم‌نگاري در مطالعات رسانه‌اي كاربردهاي بسياري يافته است. مثلا اگر بخواهيم بدانيم گروههای مختلف مخاطب با چه معنايی از اينترنت از آن استفاده می‌کنند اين يک کار مردم نگارانه در حوزه مخاطب است.

از معروفترين مثالهاي مردم‌نگاري مخاطب تحقيقات "استوارت هال" است که کوشيد گروههای مخاطبي را كه در برابر سياست‌هاي رسانه ای تمركزگرا مقاومت مي‌کنند تجزيه و تحليل کند.

"استوارت هال" نشان داد جامائيکن‌هايی که به انگليس مهاجرت كردند برای مقاومت در برابر سياست‌های به اصطلاح يکپارچه‌سازي فرهنگي دولت، ساز سنتی خودشان را دستکاری کردند تا موسيقی جديد و مجزايی بسازند كه معرف هويت متفاوت آنها باشد.

مجموعه تلاشهای گروههای مقاومت کننده به چيزي منجر شد كه بعدها به عنوان جنبش هیپی گری دهه 60 معروف شد.  ريشه مردم نگاري مخاطب را مي‌توان در دهه ۱۹۲۰ جستجو كرد. زمانی كه مكتب شيكاگو سعی کرد جامعه شناسی را از گرايشات کل گرايانه و جهان بين وارد زندگی شهری کند.  تحقيق معروفی است به نام ”گوشه خيابان“ که در آن يک گروه تبهکار موضوع تحقيق بود.محققین با روش مشاهده همراه با مشارکت، آن گروه و سازوکارهای فعاليت آنها را مورد مطالعه قرار دادند.

به هر حال "روزنامه نگاري مردم نگارانه" در مغرب زمين هم اصطلاح نسبتا جديدي است و جستجوي  "Anthropological journalism" در موتورهای جستجو به نتيجه چندان خوبی منتهي نمی شود. اين رويكرد نو كه به آن مردم نگاري فرهنگي cultural anthropology  نیز گفته مي‌شود براي نخستين بار در سال 1985 مطرح شد.

سبك جدید روزنامه نگاري مي كوشد فراتر از روزنامه نگاري سنتي باشد كه محدود است به پرسشهاي "چه، چه كسي، چه زماني، كجا و چرا؟". اين رويكرد نو مي خواهد بستر و زمينه های فرهنگي موضوعات و رويدادهاي انساني را مورد توجه و بررسي قرار دهد.  خطاب مردم شناسان، همكاران حرفه‌اي‌شان است در حالي‌كه روزنامه‌نگاران مي‌كوشند عموم مردم را آگاه كنند.

روزنامه‌نگاري مردم‌نگارانه يا ‍ژورناليسم مردم‌نگارانه آن نوع مردم‌نگاري است كه دغدغه هاي عموم مردم را لحاظ مي كند و تمايل دارد حوزه وسيعي از مردم را با بينش مردم نگارانه آشنا كند. اين نوع ژورناليسم به روزنامه‌نگاراني كه مي‌خواهند موضوعات و رويدادهاي انساني را در يك چارچوب تطبيقي، كلي و فرهنگي بنگرند كمك مي‌كند. به اين وسيله آنها مي‌توانند به فراسوي يك گزارش ساده حركت كنند و به سطح بررسي و تحليلي برسند كه به اصطلاح مردم شناسانه است.

---