تحقيقات تجربي چيست؟

در نگاه اول چنین به نظر می­ رسد که این نوع تحقیقات به علوم تجربی و طبیعی اختصاص دارد و در حوزۀ علوم انسانی مطرح نیست؛ زیرا این تحقیقات بر اساس وجه مشخصۀ اصلی خود یعنی کنترل متغیرها و مشاهده پدیده و سنجش رابطۀ علت و معلولی بین متغیرها و حضور فعال محقق در صحنۀ آزمایش شناخته می­شوند. اگر چه بخش عمدۀ تحقیقات علوم تجربی و طبیعی در آزمایشگاه­ ها و با کنترل دقیق متغیرها انجام نمی­ پذیرد، این­گونه تحقیقات منحصراً در حوزۀ علوم تجربی و طبیعی انجام نمی­شود، بلکه در سایر حوزه­ها نیز از آن استفاده می­شود.

بدین لحاظ، تحقیقات تجربی در حوزۀ علوم انسانی به ویژه روان­شناسی، تعلیم و تربیت، جامعه­شناسی، جغرافیای انسانی، مدیریت، تربیت بدنی، اقتصاد و مانند آن کاربرد دارد. اما تفاوتی که تحقیقات تجربی در حوزۀ علوم طبیعی و تجربی با تحقیقات علوم انسانی دارد، این است که دقت و کنترل محقق در حوزۀ علوم طبیعی بر محیط آزمایشگاه و انتخاب متغیر و کنترل آنها همراه با نظارت بر فرآیند آزمایش مؤثرتر از تحقیقات تجربی در حوزۀ علوم انسانی است. با وجود این، از این جهات برای محقق علوم انسانی مشکلات زیادی وجود دارد و نمی­تواند با دقت محقق علوم تجربی عمل کند.

 

در اینجا ذکر نکته­ ای در خصوص تفاوت تحقیقات تجربی و همبستگی ضروری به نظر می­رسد. تحقیقات تجربی بر شناخت رابطۀ علت و معلولی بین متغیرها تأکید دارد و سخن از مطالعۀ رابطۀ یک­سویه و تأثیر متغیر مستقل (علّت) بر متغیر تابع (معلول) است و در پایان محقق به طور قاطع نظر می­دهد که چنین رابطه­ ای وجود دارد یا ندارد؛ مثلاً محقق برای سنجش تأثیر روش تدریس نوع «الف» بر پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان نسبت به روش قبلی (نوع «ب»)، باید از روش تحقیق آزمایشی استفاده کند و در پایان در صورتی که واقعاً روش «الف» مؤثرتر از روش «ب» بود، با صراحت اعلام کند که روش «الف» موفق­تر از روش «ب» است. اما در تحقیق همبستگی هدف محقق الزاماً کشف روابط علت و معلولی نیست، بلکه قصد دارد میزان درجات همبستگی میان عملکرد و یا چند متغیر را در یک گروه یا عملکرد یک عامل را در دو یا چند گروه مشخص کند؛ بنابراین، ضریب همبستگی به خودی خود رابطۀ علت و معلولی را بیان نمی­کند، هر چند محاسبۀ این ضریب گام اول برای پیدا کردن روابط علت و معلولی بین متغیرها محسوب می­شود؛ زیرا اگر رابطۀ علت و معلولی بین دو یا چند متغیر محرز باشد به احتمال زیاد همبستگی و رابطۀ بالایی میان آنها وجود دارد.

شرایط ضروری یک تحقیق تجربی

یک تحقیق تجربی برای بالا بردن اعتبار خود ناگزیر از داشتن ویژگی­ها و خصلت­های زیر است:

الف) کنترل. ویژگی اصلی یک تحقیق آزمایشی کنترل است. آزمایش باید به نحوی برنامه­ریزی و سازماندهی شود که مانع حضور متغیرهای مزاحم و اخلال­گر شود؛ زیرا این متغیرها نتایج آزمایش را خدشه­ دار می­کنند.

برای جلوگیری از دخالت عوامل و متغیرهای مزاحم معمولاً از جفت­های برابر استفاده می­شود؛ یعنی دو گروه مشابه که از صفات و ویژگی­های یکسان برخوردارند، انتخاب می­شوند. از این گروه، یک گروه آزمایش یا آزمایشی یا تجربی است که متغیر یا عامل مورد مطالعه روی آن اثر می­گذارد و دیگری گروه شاهد یا کنترل است که در معرض متغیر مزبور قرار نمی­گیرد. کنترل عوامل و متغیرها در علوم انسانی کار پرزحمتی است؛ زیرا بخشی از متغیرها جنبۀ کیفی دارند و قابل اندازه­گیری و یکسان­سازی نیستند؛ مثلاً انگیزه­ها، عادات، شرایط زندگی خانوادگی، عقاید و باورها، ارزش­ها، تمایلات، هوش و استعداد، خصوصیات اخلاقی، احساسات و نظایر اینها از مواردی نیستند که بتوان آنها را ارزیابی و اندازه­گیری نمود و سپس با در نظر گرفتن آن، گروه­های جفت را به طور یکسان انتخاب کرد. البته محققان با هدف کاهش آثار ناخواسته و متغیرهای کیفی و مزاحم، از روش انتخاب تصادفی برای گزینش جفت­ها استفاده می­کنند. نکتۀ دیگری که در رابطه با امر کنترل متغیرها مطرح می­شود، این است که محقق نمی­تواند بیش از حد شدت کنترل را افزایش دهد؛ زیرا در این صورت موجبات مصنوعی شدن یا غیرواقعی شدن محیط آزمایش و تجربه را فراهم خواهد آورد. به خصوص اگر مورد آزمایش انسان باشد، چون انسان از عقل، شعور و ادراک، احساس و تجربه برخوردار است و به سادگی از حالت عادی خارج شده، حالتی مصنوعی و ساختگی به خود می­گیرد، مسئله تحقیق مشکل­تر می­شود.

ب) انتخاب تصادفی. در قسمت قبل ذکر شد که اگر چه کنترل در تحقیقات تجربی یک اصل اساسی است، اما اشکالاتی بر سر راه اعمال آن وجود دارد. برای چاره­جویی و حل این مشکلات اساسی، محققات روش انتخاب تصادفی افراد نمونه یا جفت­ها و گروه­های دخیل در فرآیند آزمایش را برگزیده­اند تا بدین وسیله تأثیر متغیرهای غیرقابل کنترل را کاهش دهند یا حذف و خنثی نمایند؛ مثلاً ممکن است برای انجام دادن یک تحقیق آزمایشی، چند دانشجوی موفق را به صورت تصادفی انتخاب کرده و آنها را با همین روش در گروه­های مختلف آزمایشی جایگزین نمود. در چنین شرایطی، اختلاف موجود بین دانشجویانی که کنترل نشده­اند همدیگر را خنثی می­کنند و تنها خطای موجود، خطای نمونه­گیری است که میزان آن را می­توان بر اساس نظریه­های احتمال محاسبه کرد. اگر اصل انتخاب تصادفی رعایت نشود، ممکن است گرایش­های محقق یا آزمودنی­ها در انتخاب تأثیر بگذارد و نمونه­ها و جفت­ها یکسان نباشد.

ج) تکرار آزمایش. در بعضی از پژوهش­ها به لحاظ نقش و کارکرد متغیرها و نیز خصوصیات متغیرها ممکن است اتکا به یک جفت برای آزمایش منجر به بروز نارسایی و خطا در نتایج آزمایش بشود. بدین لحاظ، و به منظور کاهش خطاهای ناشی از نابرابری صفات آزمودنی­ها و جفت­ها، محقق باید آزمایش را تکرار کند؛ یعنی اینکه جفت­های متعددی را از جامعۀ مورد مطالعه انتخاب نماید و آزمایش را در مورد هر یک به طور جداگانه یا هم­زمان و در عرض یکدیگر انجام دهد؛ مثلاً اگر آزمایش را به جای یک جفت در 10 یا 15 جفت تکرار کند، یقیناً نتایج دقیق­تر و واقعی­تری به دست خواهد آورد. او می­تواند از ترکیب مجموع نتایج این گروه­ها به یک نتیجه کلی و مشترک دست یابد که یقیناً از اعتبار بیشتری برخوردار خواهد بود.

د) قابلیت تعمیم. گفته شد که هدف اصلی تحقیق تجربی کشف روابط علت و معلولی بین متغیرهاست؛ بنابراین، باید نتایج آن قابل تعمیم باشد، یعنی بتوان از آن قضیه کلی ساخت و بر مصادیق آن حمل کرد. برای دستیابی به چنین نتیجه­ای محقق باید نکات زیر را رعایت کند:

1. از اصل کنترل متغیرها غفلت نکند؛ یعنی اولاً متغیرها یا متغیرهای اصلی (علت) را در حداکثر میزان خود بر متغیر تابع (معلول) اثر دهد و ثانیاً اثر متغیرهای مزاحم و ناخواسته را به حداقل کاهش دهد.
2. در انتخاب افراد نمونه به روش تصادفی اقدام کند و از برابری و یکسانی کمّی و کیفی آنها اطمینان حاصل نماید.
3. تأثیر اشتباهات آماری را در انتخاب نمونه و طبقه­بندی و تجزیه و تحلیل داده­ها به حداقل برساند.
4. محیط آزمایش را به صورت طبیعی و عادی نگه دارد و از تبدیل آن به فضای تصنعی جلوگیری کند.
5. در انجام دادن فعالیت­های تحقیقاتی و مراحل کار و نتیجه­گیری تعجیل نکند.
6. آزمایش­ها را در موقعیت­ها و شرایط و جفت­های مشابه تکرار نموده، از یکسانی نتایج اطمینان حاصل نماید.
7. از اعتبار درونی آزمایش (تأثیر انحصاری متغیر مستقل در متغیر تابع) و نیز از اعتبار بیرونی آن (قابلیت تعمیم نتایج تحقیق در زمان­ها و مکان­های دیگر برای موارد مشابه) مطمئن شود.

ﻫ) اعتبار تحقیق آزمایشی. بررسی اعتبار تحقیق تجربی باید در دو زمینه زیر انجام شود:

1- اعتبار درونی. غرض از اعتبار درونی این است که آیا متغیر مستقل در متغیر تابع اثر می­گذارد؟ و آیا تغییری که در متغیر تابع به وجود آمده منحصراً بر اثر متغیر یا متغیرهای مستقل بوده یا متغیرهای مزاحم و کنترل نشده در آن دخالت داشته­اند؟ پاسخگویی به این سؤالات را موضوع ارزیابی اعتبار درونی آزمایش تشکیل می­دهد.

از آنجا که آگاهی از نوع متغیرهای مزاحم برای محقق ضرورت دارد، به معرفی آنها پرداخته می­شود:

1. رخدادهای هم­زمان با انجام دادن تحقیق. حوادثی هستند که در هنگام تأثیر دادن متغیر بروز می­کنند؛ مثلاً اگر هدف تحقیق شناخت میزان تأثیر روش تدریس خاصی در کلاس باشد و اتفاقاً تلویزیون نیز در مورد آن روش تدریس برنامه داشته باشد، نمی­توان به درستی ارزیابی کرد که آیا تغییرات ایجاد شده در متغیر تابع (شاگردان) ناشی از روش تدریس معلم است یا برنامۀ تلویزیونی و یا هر دو.
2. اجرای پیش ­آزمون. به منظور ارزیابی و اصلاح ابزار سنجش (پرسشنامه، مصاحبه و...) معمولاً محقق قبل از اجرای اصلی، اقدام به اجرای آزمایشی آنها می­کند تا نقایص کار مشخص شود و نسبت به اصلاح آن اقدام کند. محقق باید مرحلۀ پیش آزمون را در مورد هر دو گروه شاهد و آزمایش اجرا کند، ولی اجرای اصلی آزمون را فقط در مورد گروه آزمایشی انجام دهد.
3. تغییر در روش­ها و وسایل اندازه ­گیری. تغییر در وسایل و روش­های کار در حین آزمایش می­تواند به صورت یک عامل مزاحم نتایج تحقیق را تحت­الشعاع قرار دهد. برای جلوگیری از این مشکل، محقق باید یگانگی وسایل و روش­ها را در سراسر تحقیق حفظ کند.
4. تغییرات روانی و فیزیولوژیک. در بعضی از تحقیقات که بیش از اندازۀ مورد انتظار طول می­کشند، احتمال بروز تغییرات مزبور در آزمودنی­ها وجود دارد که در رفتار آنها تأثیر خواهد داشت.
5. اُفت آزمودنی­ها. تضمینی وجود ندارد که آزمودنی­ها و افرادی که در گروه­های آزمایش و شاهد سازمان داده می­شوند، تا پایان تحقیق حضور داشته باشند. به ویژه در تحقیقاتی که زمان طولانی را طلب می­کند، ممکن است آزمودنی­ها به صورت انفرادی یا گروهی از ادامۀ همکاری منصرف شوند و تعادل و توازن گروه­ها را بر هم زنند و این وضعیت به عنوان متغیر دیگری در نتایج تحقیق اثر بگذارد. برای جلوگیری از چنین پیامدی باید محقق در همان آغاز کار آزمودنی­ها را نسبت به ارزش و اهمیت کا و نیز ضرورت همکاری آنها تا آخرین قدم توجیه و نظر موافق آنها را جلب کند.

از سوی دیگر، برای کاهش اثر متغیرهای مزاحم و مداخله­گر یا حذف انها از صحنۀ آزمایش، محقق باید اقدامات لازم را انجام دهد یا از روش­های مرسوم استفاده کند یا خود به ابداع روش بپردازد. در زیر
نمونه­هایی از آن اشاره می­شود:

1. حذف متغیرها. بعضی از متغیرهای بین آزمودنی­ها را می­توان از طریق انتخاب آزمودنی­هایی که خصایص یکسان دارند، حذف کرد؛ مثلاً برای حذف متغیر جنس می­توان متغیر را تنها از یک جنس زن یا مرد انتخاب نمود و سپس با روش تصادفی آنها را گروه­بندی کرد.
2. همتا کردن موارد. انتخاب جفت­ها یا مجموعه­هایی از افراد با خصایص همانند یا تقریباً یکسان و قرار دادن یکی از آنها در گروه گواه و دیگری در گروه آزمایش یکی از روش­های حذف متغیرهای ناخواسته است. البته این روش دارای دشواری­هایی است و احتمال دارد نظر محقق در آن دخالت کند مگر آنکه در دسته­دسته کردن افراد از روش تصادفی استفاده شود.
3. معادل و هم­تراز کردن موارد. هم­تراز کردن موارد عبارت است از قرار دادن آزمودنی­ها در گروه­های گواه و آزمایشی، به گونه­ای که میانگین و واریانس گروه­ها تا حد امکان برابر باشد.
4. تحلیل واریانس. در این روش محقق قادر است تفاوت­های اولیۀ میان چند متغیر را در گروه­های شاهد و آزمایش با استفاده از روش­های آماری از بین ببرد.
5. گزینش تصادفی. در این باره قبلاً توضیح داده شده  حسن آن این است که نظرهای محقق در جور کردن گروه­ها دخالت داده نمی­شود.

ب) اعتبار بیرونی. مقصود از اعتبار بیرونی آن است که یافته­های تحقیق قابل اطمینان بوده، امکان تعمیم آن در موقعیت­های مشابه وجود داشته باشد. از آنجا که مکان­ها و محیط­های جغرافیایی مشخصات ویژۀ خود را دارند و انسان­ها نیز در زمان­های مختلف ویژگی­ها و حالات مختلفی به خود می­گیرند، نمی­توان مطمئن بود که نتایج یک تحقیق تجربی که در یک مکان و زمان خاص و با در نظر گرفتن شرایط ویژه آنها به دست آمده، به تمامی موقعیت­ها قابل تعمیم باشد. محقق چنین مجوزی ندارد و همین مسئله یکی از مشکلات بزرگ تحقیق تجربی است. این همان مطلبی است که در بحث نظریه دربارۀ ارزش و اعتبار
نظریه­ های علوم انسانی در مقایسه با نظریه­های علوم تجربی و طبیعی بیان شد.

برای حل مشکل روایی و اعتبار بیرونی چنین تحقیقاتی دو کار باید انجام شود: اول، باید محقق شرایط محیطی و مختصات و مشخصات محیط آزمایش و نیز ویژگی­های روانی و فیزیولوژیک آزمودنی­ها را به دقت تعریف نماید و بگوید که نتیجه در این شرایط زمانی و مکانی و با آزمودنی­هایی با این مشخصات خاص، قابل تعمیم است. دوم، برای اطمینان از میزان کارایی و اعتبار یک نظریه و نتیجۀ تحقیق باید آن را در مناطق و مکان­های جغرافیایی مختلف و نیز زمان­های دیگر مورد ارزیابی قرار دهد تا در صورتی که نتایج تحقیق در زمان و مکان دیگر یکسان بود، بتوان نتایج یا مفاهیم و قضایای نظری را به مصادیق و مواردی که بر آنها تطبیق نموده تعمیم داد؛ منظور مصادیق و مواردی است که نظریه در مورد آنها آزمایش و ارزیابی شده و موفق بوده است.

---